حضرت معصومه(س)

سؤال

حضرت معصومه(ع)

حرم حضرت معصومه(س)

جایگاه

حضرت فاطمۀ معصومه(س) از با فضلیت‌ترین امامزادگان نزد شیعه به‌شمار می‌رود. مطالب مختلفی دربارۀ فضایل او در منابع مختلف آمده است که به برخی از آنها در ادامه اشاره می‌شود.

فضیلت

فاطمۀ معصومه(س) دارای مقام شفاعت دانسته شده است. امام جعفر صادق(ع) شفاعت فاطمۀ معصومه(س) را موجب ورود تمام شیعیان به بهشت قلمداد کرده است. برخی، با تکیه بر این روایت، شفاعت فاطمۀ معصومه(س) را وسیع دانسته‌اند به طوری که شمول آن را به اندازۀ تمام جهان به‌شمار برده‌اند.

برخی، با تکیه بر قسمتی از زیارت‌نامهٔ فاطمۀ معصومه(س)، او را دختر روح و جسم پیامبر اکرم(ص)، حضرت زهرا(س)، خدیجه کبرى(س) و امامان معصوم(ع) دانسته‌اند. همچنین، از قسمتی دیگر از این زیارت‌نامه مقام عصمت برای فاطمۀ معصومه(ع) اثبات شده است. نیز، ماجرای دفن فاطمۀ معصومه(س) توسط دو فرد نقاب‌دار به‌عنوان مقوّم عصمت آن حضرت(س) دانسته شده است؛ به این صورت که آن دو فرد نقاب‌دار امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بوده‌اند، چون معصوم را جز معصوم نمی‌تواند دفن کند.

از دیگر جوانب فضیلت فاطمهٔ معصومه(س) برکات و فضایل مربوط به تربت و زیارت اوست. در برخی روایات پاداش زیارت فاطمهٔ معصومه(س) بهشت دانسته شده است. صدور زیارت‌نامهٔ مخصوص از سوی امام رضا(ع) برای فاطمهٔ معصومه از دیگر نمودهای فضیلت آن حضرت قلمداد شده است. از نظر برخی، این زیارت‌نامه، در کنار زیارت‌نامهٔ حضرت زهرا(س)، تنها زیارت‌نامهٔ صادرشده از معصوم دانسته شده است. از عالمان شیعه مطالب بسیاری دربارهٔ شرافت و فضیلت حضرت فاطمهٔ معصومه(س) نقل شده است. برای نمونه، نقل‌ شده که ملاصدرا، حکیم شیعی درگذشتهٔ ۱۰۵۰ق، برای حل مشکلات علمی و فلسفی خود به زیارت آن حضرت می‌رفته و به او متوسل می‌شده است. همچنین، شيخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق)، محدث و مورخ شیعه، فاطمۀ معصومه(س) را سیدۀ جلیله و با فضیلت‌ترین دختران امام موسی کاظم(ع) بر می‌شمرد. کرامات بسیاری برای زیارت و حرم آن حضرت در منابع آمده است.

دانش

فاطمهٔ معصومه(س) از زنان دانشمند و راوی حدیث به‌شمار رفته است. جایگاه علمی حضرت مورد توجه پدرش، موسی بن جعفر(ع)، بود به طوری که او را برای پاسخ‌گویی به برخی سؤالات علمی ستود. محدثان شیعه و سنی روایات نقل‌شده از فاطمهٔ معصومه را در منابع خود آورده‌اند. از جمله به این روایات می‌توان اشاره کرد:

۱. حافظ شمس‌الدین محمد بن محمد جَزَری (۷۵۱- ۸۳۳ق)، محدث و فقیه شافعی، با واسطه از فاطمهٔ معصومه(س) و او با واسطهٔ دختران معصومان(ع)، مانند سکینه دختر امام حسین(ع) و ام‌کلثوم دختر امام علی(ع)، از فاطمهٔ زهرا(س) نقل می کند که آن حضرت گفت: «آیا سخن پیامبر خدا (ص) را در روز غدیر خم فراموش کردید که گفت که هر کس من مولای اویم پس علی هم مولای اوست و آنچه که خطاب به علی گفت که تو برای من به منزلهٔ هارون(ع) برای موسی(ع) هستی».

۲. بکر بن احمد از فاطمه دختر امام رضا(ع) و او از فاطمه معصومه(ع) و او با واسطهٔ دختران معصومان‌(ع) از فاطمهٔ زهرا(س) نقل می‌کند که رسول خدا(ص) می‌گفت که در روز قیامت همگان به نام مادرهای خود خوانده می‌شوند جز شیعیان علی بن ابی‌طالب(ع).

زندگی‌نامه

حضرت معصومه(س) در سال ۱۷۳ هجری قمری، در دوران خلافت هارون الرشید در مدینه متولد شد و در ۱۰ سالگی پدر خود امام کاظم(ع) را از دست داد. در دقت و صحیح بودن تاریخ ولادت حضرت معصومه تردید وجود دارد.

فاطمهٔ معصومه در اول ذیقعده، سال ۱۷۳ هجری قمری دیده به جهان گشود. حضرت معصومه(س) دختر امام کاظم(ع)، خواهر امام رضا(ع) و عمه امام جواد(ع) است. مادر حضرت معصومه به نام «نجمه» از بانوان با فضیلت است. شیخ صدوق روایت کرده که نجمه خاتون در عقل و درایت، اطاعت و عبادت و رعایت ادب، مشهور بوده است. منابع تاریخی تصریح کرده‌اند که امام رضا(ع) و حضرت معصومه(ع) از یک مادر می‌باشند.

عدم ازدواج

حضرت معصومه(س) در طول عمر خود ازدواج نکرد. برخی دلیل ازدواج نکردن او را نیافتن کفو و همتا و کسی که شایسته او باشد ذکر کرده‌اند. یکی از احتمالات در عدم ازدواج این است که خود امام کاظم(ع) به دخترانش وصیت کرده تا ازدواج نکنند! اما چنین وصیتی برخلاف سنت رسول الله(ص) و سیره اهل بیت(ع) است. برخی هم گفته‌اند وجود اختناق شدید هارونی و مأمونی بود که باعث شد کسی جرئت نکند به راحتی به خانه موسی بن جعفر و بعد از او فرزندش رفت و آمد داشته باشد و داماد آن خانواده گردد. از طرف دیگر، زندانی شدن حضرت موسی بن جعفر(ع) و سرانجام شهادت او، و احضار شدن حضرت رضا(ع) به خراسان و دورافتادن از خواهران، مزید بر این علت بود.

القاب

همچنین ببینید: لقب ستی برای حضرت معصومه(س)

القاب بسیاری برای حضرت معصومه(س) در منابع ذکر شده است: از جمله به القاب طاهره (پاکیزه)، حمیده (ستوده)، بِرّه (نیکوکار)، رشیده (رشدیافته)، تقّیه (پرهیزگار)، رضّیه (خشنود از خدا)، مرضیّه (مورد رضایت خدا)، نقیّه (پاکیزه)، اخت الرضا (خواهر امام رضا)، سیّدهٔ صدّیقه (بانوی بسیار راستگو)، سیّدهٔ رضیّهٔ مرضّیه (بانوی خشنود از خدا و مورد رضای او)، محدثّه (راوی حدیث)، عابده (عبادت‌کننده) و ستّی (سرور).

معصومهْ از دیگر القاب مشهور دختر امام کاظم(ع) است. این لقب برگرفته از روایتی است که از امام رضا(ع) نقل شده است: «مَن زارَ المَعصُومَهَ بِقُمّ کَمَنْ زارَنی؛ کسی که حضرت معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده است.» لقب معصومه هر چند دلالت بر عصمت از خطا و لغزش از آن نوع و در آن مرتبه‌ای که پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) برخوردار هستند، نمی‌کند، اما بیانگر برخورداری وی از مرتبه نازله این رتبت ویژه است؛ رتبتی که در انسان‌های معمولی یافت نمی‌شود.

از القاب دیگر حضرت معصومه(س) «کریمه اهل بیت» است که در حق او فراوان به کار برده‌اند. آیت‌الله مرعشی نجفی گفته است که امام باقر(ع) یا امام صادق(ع) در خواب به پدر ایشان گفته است: «بر تو باد به کریمه اهل بیت.» شفیعه از دیگر القاب حضرت معصومه(س) است. امام صادق(ع) در سخنی این مقام او را چنین بیان می‌کند: «بانویی از فرزندان من به نام فاطمه، دختر موسی در قم رحلت می‌کند که با شفاعت او همه شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.» و در زیارتنامهٔ حضرت معصومه(س) که از امام رضا(ع) رسیده است آمده است: «ای فاطمه معصومه! بهشت را برای من درخواست کن؛ زیرا نزد خدا مقام والایی داری.»

سفر به ایران و وفات

صاحب کتاب تاریخ قم می‌گوید در سال ۲۰۰ هجری قمری مأمون خلیفه عباسی، امام رضا(ع) را از مدینه به مرو به جهت ولیعهدی خود طلب نمود و خواهر او حضرت معصومه(س) در سال ۲۰۱ به قصد دیدار برادر راهی ایران شد. گفته شده حضرت فاطمه معصومه(س) پس از دریافت نامه برادرش، خود را آماده سفر نمود.

حضرت معصومه(س) در سال ۲۰۱ هجری قمری به قصد دیدار برادرش امام رضا(ع) در طوس به ایران سفر کرد. در این سفر پنج تن از برادران حضرت به نام‌های: فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و تعدادی از برادرزادگان و تنی چند از خدمتکاران، او را همراهی می‌کردند. بنابر نظر بعضی، حضرت معصومه(س) همراه ۲۳ نفر از برادران و برادرزادگان به سفر رفتند. برخی گفته‌اند حضرت معصومه(س) در این مسافرت تنها یک خادم را همراه داشت. حضرت معصومه(ع) رنج سفر را تحمل کرد تا به شهر ساوه رسید. مردم آن شهر که در آن زمان از دشمنان سرسخت اهل بیت(ع) بودند به آنان حمله کردند و جنگ سختی درگرفت و همه برادران و برادرزادگان حضرت معصومه به شهادت رسیدند. شهادت ۲۳ تن از بستگان و عزیزان او را در نهایت به بستر بیماری کشاند. مردم و اشراف قم که دوستدار خاندان پیامبر(ص) بودند با آگاهی از این واقعه دلخراش به ساوه رفتند و پس از دیدار با دختر موسی بن جعفر(ع)، او را به درخواست خودش به قم آوردند. حضرت معصومه(ع) مدت هفده روز در خانهٔ یکی از بزرگان قم به نام موسی بن خزرج در حالی که بیمار و رنجور بود به سر برد. تا آن که سرانجام در روز دهم ربیع الثانی، سال ۲۰۱ هجری قمری وفات یافت.

از تاریخ دقیق وفات حضرت معصومه(س) نیز در منابع متقدم خبری نیست؛ ولی منابع متأخر سالروز وفات ایشان را در روز ۱۰ربیع الثانی سال ۲۰۱ هجری قمری در ۲۸ سالگی عنوان کرده‌اند. برخی نیز روز ۱۲ ربیع الثانی را نقل کرده‌اند. برخی محققان معتقدند که هر دو تاریخ، تخمینی است. طبق نقلى نيز بعد از آن حمله، دشمنان در غذاى حضرت معصومه(س) سمّ ريختند و آن سمّ موجب بيمارى و مسموم شدن و در نهايت شهادت ايشان بعد از ۱۷ روز گرديد.

برخی گفته‌اند با توجه به برخورد نظامی با کاروان حضرت معصومه(س)، می‌توان دریافت که شهادت حضرت معصومه امری محتمل بوده است چون بیماری او متأثر از این جنگ بوده است. با این وصف، می‌توان گزارش کتاب تاریخ قم، مبنی بر وفات حضرت معصومه(س) در اثر بیماری را، حمل بر موضع محافظه‌کارانهٔ غالب اشعریان نمود که سعی در حفظ رابطه با دولت عباسی داشتند؛ و نویسندهٔ کتاب تاریخ قم، خود یکی از اشعریان بوده است.

زیارت و زیارت‌نامه حضرت معصومه

زیارت حضرت معصومه در کلام اهل‌بیت، از منزلت ویژه‌ای برخوردار است و روایاتی در اهمیت آن صادر شده است. در این روایات از رحلت حضرت معصومه در قم و ثواب زیارت ایشان خبر داده شده‌است:

• در روایتی امام صادق(ع)، شهر قم را حرم اهل‌بیت معرفی نموده و به مدفون شدن یکی از فرزندانش به نام فاطمه در این شهر اشاره کرده‌است. امام در عظمت زیارت این بانو فرمود: هر کس او را زیارت کند، بهشت بر او واجب است.
• امام رضا(ع) در روایتی به سعد اشعری قمی، به قبر فاطمه معصومه در قم اشاره می‌کند و می‌فرماید: هرکه او را زیارت کند، درحالی‌که عارف به حقش باشد، بهشت براى اوست.
• امام جواد در فضیلت زیارت قبر عمه‌شان فرمود: هر کس عمه مرا در قم زیارت کند بهشت برای اوست.

زیارت‌نامه

یکی از شواهد عظمت استثنایی حضرت معصومه(س) زیارتنامه‌ای است که در شأن او از امام رضا(ع) صادر شده است. علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و برخی دیگر از آثارش زیارتنامه‌ای به نقل از امام رضا(ع) برای فاطمه معصومه ذکر کرده‌است. از ویژگی‌های زیارت فاطمه معصومه نسبت به سایر امام‌زادگان، مأثوره بودن این زیارت‌نامه می‌باشد. این زیارت‌نامه که توسط امام به سعد اشعری انشاء شده با اذکار الهی آغاز می‌شود:

چون به نزد قبر آن حضرت برسی، بالای سر، رو به قبله بایست و «۳۴» مرتبه «الله أَکبر»، «۳۳» مرتبه «سُبْحانَ اللّٰهِ» و «سی ‌و سه» مرتبه «الْحَمْدُلِلّٰهِ» بگو، آنگاه بخوان:

زیارت‌نامه حضرت معصومه

مـتـن	ترجمه
السَّلامُ عَلَىٰ آدَمَ صِفْوَهِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ نُوحٍ نَبِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَى إِبْراهِیمَ خَلِیلِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ مُوسَىٰ کَلِیمِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ عِیسىٰ رُوحِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا خَیْرَ خَلْقِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللّٰهِ خاتَِمَ النَّبِیِّینَ،	سلام بر آدم برگزیده خدا، سلام بر نوح پیامبر خدا، سلام بر ابراهیم دوست خدا، سلام بر موسی هم‌سخن خدا، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای بهترین خلق خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای محمد بن عبدالله خاتم پیامبران،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طالِبٍ وَصِیَّ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا فاطِمَهُ سَیِّدَهَ نِساءِ الْعالَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکُما یَا سِبْطَیْ نَبِیِّ الرَّحْمَهِ وَسَیِّدَیْ شَبابِ أَهْلِ الْجَّنَهِ،	سلام بر تو ای امیرمؤمنان علی بن ابیطالب، جانشین رسول خدا، سلام بر تو ای فاطمه سرور بانوان جهانیان، سلام بر شما ای دو فرزندزاده پیامبر رحمت و دو سرور جوانان اهل بهشت،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ سِیِّدَ الْعابِدِینَ وَقُرَّهَ عَیْنِ النَّاظِرِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ باقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِیِّ؛	سلام بر تو ای علی بن الحسین، سرور عبادت‌کنندگان و روشنی چشم بینندگان، سلام بر تو ای محمد بن علی، شکافنده دانش پس از پیامبر؛
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبارَّ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرِ،	سلام بر تو ای جعفر بن محمد، راستگوی نیکوکار امین، سلام بر تو ای موسی بن جعفر، امام پاک و پاکیزه،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضىٰ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ التَّقِیَّ،	سلام بر تو ای علی بن موسی‌الرضا امام پسندیده، سلام بر تو ای محمد بن علی تقی،
السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِیَّ النَّاصِحَ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ، السَّلامُ عَلَى الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ.	سلام بر تو ای علی بن محمّد نقی اندرزگوی امین، سلام بر تو ای حسن بن علی، سلام بر وصی پس از او.
اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ نُورِکَ وَسِراجِکَ، وَوَلِیِّ وَلِیِّکَ، وَوَصِیِّ وَصِیِّکَ، وَحُجَّتِکَ عَلَىٰ خَلْقِکَ،	خدایا درود فرست بر نورت و چراغت و نماینده نماینده‌ات و جانشین جانشینت، حجّتت بر آفریدگانت،
السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ فاطِمَهَ وَخَدِیجَهَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا أُخْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا عَمَّهَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَرَحْمَهُ اللّٰهِ وَبَرَکاتُهُ؛	سلام بر تو ای دختر رسول خدا، سلام بر تو ای دختر فاطمه و خدیجه، سلام بر تو ای دختر امیرمؤمنان، سلام بر تو ای دختر حسن و حسین، سلام بر تو ای دختر ولی خدا، سلام بر تو ای خواهر ولی خدا، سلام بر تو ای عمّه ولی خدا، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای دختر موسی بن جعفر؛
السَّلامُ عَلَیْکِ عَرَّفَ اللّٰهُ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ فِی الْجَنَّهِ، وَحَشَرَنا فِی زُمْرَتِکُمْ، وَأَوْرَدَنا حَوْضَ نَبِیِّکُمْ، وَسَقَانا بِکَأْسِ جَدِّکُمْ مِنْ یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طالِبٍ صَلَواتُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ،	سلام بر تو، خدا بین ما و شما در بهشت شناسایی برقرار کند و در گروهتان محشور دارد و بر حوض پیامبرتان واردمان نماید و به ما با جام جدّتان، از دست علی بن ابی‌طالب بنوشاند درودهای خدا بر شما باد،
أَسْأَلُ اللّٰهَ أَنْ یُرِیَنا فِیکُمُ السُّرُورَ وَالْفَرَجَ، وَأَنْ یَجْمَعَنا وِإِیَّاکُمْ فِی زُمْرَهِ جَدِّکُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ، وَأَنْ لَایَسْلُبَنا مَعْرِفَتَکُمْ إِنَّهُ وَلِیٌّ قَدِیرٌ،	از خدا خواستارم که به ما درباره شما خوشحالی و گشایش بنمایاند و ما و شما را در گروه جدّتان محمّد (درود خدا بر او و خاندانش) گرد آورد و معرفت شما را از ما باز نگیرد، به راستی که او سرپرستی تواناست.
أَتَقَرَّبُ إِلَى اللّٰهِ بِحُبِّکُمْ، وَالْبَراءَهِ مِنْ أَعْدائِکُمْ، وَالتَّسْلِیمِ إِلَى اللّٰهِ راضِیاً بِهِ غَیْرَ مُنْکِرٍ وَلَا مُسْتَکْبِرٍ، وَعَلَىٰ یَقِینِ مَا أَتىٰ بِهِ مُحَمَّدٌ وَبِهِ راضٍ، نَطْلُبُ بِذٰلِکَ وَجْهَکَ یَا سَیِّدِی اللّٰهُمَّ وَرِضاکَ وَالدَّارَ الْآخِرَهَ، یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللّٰهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ.	به درگاه خدا به سبب دوستی شما و بیزاری از دشمنانتان و تسلیم بودن به خدا، تقرّب می‌جویم، در حال خشنودی به آن، نه با انکار و تکبّر بلکه بر پایه یقین به آنچه محمد آن را آورده و به آن خشنودم، به این امور خاطر تو را می‌خواهم ای آقای من، خدایا خشنودی‌ات و خانه آخرت را می‌خواهم. ای فاطمه درباره بهشت برایم شفاعت کن، به درستی که برای تو نزد خدا مقامی از مقامات بلند است.
اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعادَهِ فَلَا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ . اللّٰهُمَّ اسْتَجِبْ لَنا وَتَقَبَّلْهُ بِکَرَمِکَ وَعِزَّتِکَ وَبِرَحْمَتِکَ وَعافِیَتِکَ، وَصَلَّى اللّٰهُ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ أَجْمَعِینَ وَسَلَّمَ تَسْلِیماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ.	خدایا از تو می‌خواهم که سرانجام کارم را به خوشبختی ختم کنی و آنچه را در آنم از دستم مگیری و هیچ نیرو و توانى نیست جز به خداى بلندمرتبه بزرگ. خدایا برای ما اجابت کن و آن را به کرم و عزّتت و به رحمت و عافیتت بپذیر و درود خدا بر محمّد و همه خاندان او و بر آنان سلام، سلامی کامل، ای مهربان‌ترین مهربانان.

حرم حضرت معصومه

حضرت معصومه را در محله باغ بابِلان قم دفن کردند. مرقد و حرم حضرت معصومه در طول تاریخ، تغییر و تحولات بسیاری داشت و در دوره‌های مختلف گسترش یافت.

در ابتدا بوریایی بر روی قبر گذاشتند در سال ۴۳۱ق مرقد با خشتهای کاشی زیبا آراسته شد با این حال تا قبل از دوره صفوی، ضریح یا ایوان باشکوهی برای حرم وجود نداشت. در دوره صفویه، حرم گسترش داده شد که ساخت صحن عتیق و ایوان طلا از جمله آن‌ها است. در دوره قاجار نیز گسترش‌ حرم ادامه پیدا کرد. در دوره سلطنت ناصرالدین شاه قاجار صحن اتابک نیز ساخته شد. پس از انقلاب اسلامی ایران نیز حرم گسترش یافته و بخش‌هایی از جمله شبستان امام خمینی بر حرم افزوده شد.

صحن‌ها و رواق‌ها

حرم حضرت معصومه دارای صحن‌های مختلف است:

• صحن عتیق که صحن کوچک، صحن قدیم و امروزه صحن امام هادی(ع) خوانده می‌شود، مربع شکل و دارای سه ایوان است. ایوان طلا در این صحن قرار دارد.
• صحن اتابکی که صحن نو و امروزه صحن امام رضا(ع) خوانده می‌شود در دوره ناصرالدین شاه قاجار ساخته شد و میرزا علی‌اکبر خان اتابک نقش پررنگی در ساخت این صحن داشت. رواق آینه که در سال ۱۱۳۰ هجری قمری به دستور علی‌اکبر خان اتابک احداث شد، در این صحن قرار دارد.
• صحن صاحب الزمان؛ این صحن که حدود ۸۰۰۰ متر مربع وسعت دارد دارای چهار ورودی است. این صحن در کنار شبستان امام خمینی قرار دارد.
• صحن جواد الائمه؛ این صحن که بیش از ۱۵۰۰۰ متر مربع وسعت دارد بر روی رودخانه احداث شده است. این صحن با چهار ورودی اصلی و دو ورودی اضطراری در اواخر دهه ۸۰ احداث شد.
• صحن پیامبر اعظم؛ ساخت این صحن از اواخر دهه ۸۰ آغاز شد.

در حرم حضرت معصومه، شش رواق وجود دارد که بیشترشان دارای گنبدی، کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم هستند. سه رواق ساختۀ صفویان، دو رواق ساختۀ قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است.

سیر تحول حرم حضرت معصومه

ضریح و گنبد

در سال ۴۳۱ق قبر حضرت معصومه با خشتهای کاشی زیبا آراسته شد. در دوره‌های دیگر نیز تغییرات و تزئیناتی برای قبر در نظر گرفته شد. شاه تهماسب صفوی اطراف مرقد را ضریحی مزین به کاشی بنا نهاد. بعدا هم ضریحی از فولاد شفاف و مشبک در جلو آن نصب نمود تا از حُسن منظر بیشتری برخوردار باشد. در سال ۱۳۸۰ شمسی، ضریح حضرت معصومه مورد بازسازی کامل قرار گرفت.

اولین گنبد بر روی مرقد حضرت معصومه را به زنی زینب نام که برخی او را دختر امام جواد(ع) دانستند، نسبت داده‌اند. «امیر ابوالفضل عراقی» حاکم قم در دوره سلجوقیان، گنبد جدیدی بنا کردند. در سال ۹۲۵ق شاه بیگم دختر شاه اسماعیل صفوی، گنبد سابق را خراب و بقعه و قبه فاطمیه و صحن و گلدسته‌هایی را بنیان نهاد. گنبد تغییر و تحولاتی داشت و آخرین مرتبه در دهه هشتاد شمسی مورد بازسازی قرار گرفت.

گلدسته

• دو گلدسته در ایوان آینه در صحن اتابکی که از بلندترین بناهای حرم است. ارتفاع آنها از سطح بام 28 متر و از سطح صحن 80/42 متر است.
• دو گلدسته در صحن بزرگ (صحن اتابکی)که روبروی ایوان آینه قرار دارند.
• دو گلدسته در ایوان طلا در صحن عتیق وجود دارد که پوشیده از کاشی گرهی به صورت مارپیچ است.

نگارخانه عکس‌های قدیمی

• 

  نمای بیرونی حرم مطهر از سمت میدان آستانه (۱۲۳۸ش)

• 

  صحن امام هادی(ع) (عتیق) و نقاره‌خانه (سال ۱۲۶۶ش)

• 

  نمای بیرونی حرم مطهر از سمت و دیوارهای بلند برای جلوگیری از ورود آب موقع سیل به داخل حرم (سال ۱۲۶۹ش)

• 

  ضریح مطهر حضرت معصومه (سال ۱۲۸۴ش)

• 

  دورنمای حرم حضرت معصومه(س) (سال ۱۳۰۶ش)

• 

  بخشی از صحن اتابکی و نمای بیرونی آن

• 

  نمای بیرونی حرم مطهر از سمت میدان آستانه (۱۲۶۶ش)

• 

  قرآن‌خوانی در شبستان امام خمینی

• 
• 
• 
•