حدیث «شیطان نمی‌تواند در خواب به‌صورت پیامبر(ص) دربیاید»

سؤال

آیا حدیثی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خواب انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید صحیح و معتبر است؟

از امام هشتم نقل شده: رسول خدا فرمود: «مَنْ رَآنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ رَآنِی لِأَنَّ الشَّیْطَانَ لَا یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لَا فِی صُورَه أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی».

چنانچه کسی در خواب شخصی را ببیند و یقین کند آن شخص وجود مبارک پیامبر اکرم یا ائمّه معصومین است، ازآن جا که در روایت امام رضا تصریح شده که شیطان امکان تمثّل در قالب اولیاء الهی را ندارد و از طرفی نیز این شخص نسبت به دیده خود یقین دارد، ازاین رو، این خواب برای او جزء رویاهای صادقه بوده، حتّی اگر در بیداری پیامبر اکرم را ندیده باشد.

حدیث و ترجمه

«أَنَّ رَسُولَ اَللَّهِ صَلَّی اَللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ قَالَ مَنْ زَارَنِی فِی مَنَامِهِ فَقَدْ زَارَنِی لِأَنَّ اَلشَّیْطَانَ لاَ یَتَمَثَّلُ فِی صُورَتِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ أَوْصِیَائِی وَ لاَ فِی صُورَةِ أَحَدٍ مِنْ شِیعَتِهِمْ وَ إِنَّ اَلرُّؤْیَا اَلصَّادِقَةَ جُزْءٌ مِنْ سَبْعِینَ جُزْءاً مِنَ اَلنُّبُوَّةِ»

« پیامبر(ص) فرمود: هر کس من را در خواب ببیند، بی‌تردید من را دیده است؛ زیرا شیطان نمی‌تواند به‌صورت و شمایل من درآید و همچنین نمی‌تواند به صورت هیچ یک از جانشینان من، و به‌صورت شیعیان جانشینان من درآید. رؤیای صادقه جزیی از هفتاد جزء نبوّت است. »

انواع خواب

براساس آیات و روایات، خواب‌های انسان دارای اقسامی است. برخی از آن‌ها ممکن است صادق بوده و دارای تعبیرِ حکایت‌گری از واقعیّت و از طرفی نیز برخی کاذب و خواب‌های آشفته باشد.

در روایتی از امام صادق آمده است: «الرُّؤْیَا عَلَی ثَلَاثَه وُجُوهٍ بِشَارَه مِنَ اللَّهِ لِلْمُؤْمِنِ وَ تَحْذِیرٍ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ أَضْغَاثِ أَحْلَامٍ؛ خواب بر سه گونه است:

مژده‌ای از جانب خداوند برای مؤمن.

بیم دادنی از طرف شیطان.

خواب‌های آشفته.

ازاین رو کاملاً به جاست که وقتی فردی خواب می‌بیند، به خصوص اگر در خواب پیامی به وی منتقل شود، در صدد این باشد تا از صدق یا کذب خواب خود آگاهی پیدا کند.

سند

روایتی که بر اساس آن شیطان نمی‌تواند در خواب انسان به صورت پیامبر(ص) و جانشینان او دربیاید، توسط شیخ صدوق در کتاب عیون اخبار الرضا(ع) نقل شده است. او این روایت را از محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی، از احمد بن محمد بن سعید کوفی مولی بنی‌هاشم، از علی بن حسن بن علی بن فَضّال، از پدرش، از امام رضا(ع) نقل شده است. شیخ صدوق این روایت را در من لا یحضره الفقیه نیز ذکر کرده است.

• محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی: برخی از محققان، از اینکه شیخ صدوق از او زیاد روایت کرده، بزرگی شأن او را استفاده کرده‌اند. علامه مجلسی نیز او را از مشایخِ شیخ صدوق دانسته است.

• احمد بن محمد بن سعید کوفی مولی بنی‌هاشم: دارای مذهب زیدیه و ثقه و مورد اطمینان معرفی شده است.
• علی بن حسن بن علی بن فَضّال: ثقه و مورد اطمینان است. کشی رجال‌شناس شیعه، از گروهی نقل کرده که او را فطحی‌مذهب دانسته‌اند.
• پدر علی بن حسن بن علی بن فضال یعنی حسن بن علی بن فضال تیمی: از اصحاب اجماع و مورد اعتماد است.

همه راویان در این سلسله سند ثقه و مورد اطمینان هستند؛ ولی برخی از آنها شیعه دوازده‌امامی نیستند؛ بنابراین این حدیث موثق است. علامه مجلسی نیز، این روایت را از نظر سندی موثقِ مانند صحیح دانسته است؛ از این رو، این حدیث از نظر سندی معتبر است.

محتوا

براساس فرمایش امام رضا -(ع)- شیطان حتّی در خواب هم قدرت تمثّل در قالب پیامبر اکرم و اوصیاء ایشان -علیهم السّلام- و هم چنین شیعیان ایشان را ندارد. البتّه به نظر می‌رسد با توجّه به دیگر معارف دینی مقصود از شیعیان دراین حدیث کسانی نیستند که صرفاً نام شیعه را به یدک می‌کشند، بلکه مطیع محض و پیرو کامل آن حضرات هستند.

به استناد این روایت در صورتی که شخصی در خواب فردی را ببیند و یقین کند که ایشان پیامبر اکرم است و دراین موضوع تردیدی نداشته باشد، می‌توان گفت در تشخیص خود دچار خطا نشده است، زیرا تنها احتمالی که می‌تواند خواب وی را از حالت صدق خارج کند، این است که شیطان در صورت پیامبر اکرم برای وی جلوه کند که این برای وی میسر نیست. البتّه این در صورتی است که چهره‌ای را دیده باشد و صاحب آن چهره به صراحت بگوید که رسول خداست، نه این که صرفاً صدایی را شنیده یا مثلاً نوری ببیند یا امثال این امور و به پندار خودش، این صدا یا نور و غیره رسول الله بداند، زیرا روایت مزبور این موارد را در بر نمی‌گیرد؛ در واقع نکته کلیدی پاسخ این سؤال را می‌توان یقین و باور شخص به رویت اولیاء الهی دانست.

با فرض تحقّق همه شرایط، این امر، یعنی دیدن خواب و انتقال پیامی درآن، این اتّفاق کاملاً شخصی بوده و نمی‌تواند برای دیگر افراد حجّیّتی داشته باشد.

آنچه برخی از اندیشمندان معاصر پیرامون این روایت گفته‌اند مبنی براین که مقصود از این روایت، صرفاً در مورد کسی است که در گذشته پیامبر اکرم را در بیداری دیده و ایشان را می‌شناسد و کسی که ایشان را ندیده هرگز نمی‌تواند ادّعا کند که پیامبر را در خواب دیده، حرف صحیحی به نظر نمی‌رسد؛ زیرا در روایت مزبور شخص پرسشگر در زمان امام رضا -(ع)- پیامبر اکرم -صلوات الله علیه وآله- را در خواب دیده و قطعاً پیش ازآن خواب، حضرت را در بیداری مشاهده نکرده است و با این وجود امام رضا آن جمله را خطاب به وی بیان کرده‌اند.

یاد کرد این نکته لازم است که خواب هرچند رؤیای صادقه باشد، از نظر فقهی مسؤولیّت شرعی برعهده صاحب رؤیا یا دیگران نمی‌آورد و کسی را ملزم به انجام کاری نمی‌کند.