غایبان در غزوه تبوک

سؤال

خداوند متعال در سوره توبه از برخی اشخاص تعبیر به منافق کرده و آنها را به جهت عدم شرکت در جهاد نکوهش نموده است، این افراد چه کسانی بودند؟

غزوه تبوک بهترین محک برای شناسایی افراد فداکار از مدعی و منافق بود زیرا اعلام بسیج عمومی توسط پیامبر هنگامی رخ داد که هوا به شدت گرم بود و مردم مدینه خود را برای جمع محصول خرما آماده می‌کرد، تخلف برخی‌ها به بهانه‌های واهی از شرکت در جهاد پرده از چهره واقعی آنها برداشت اما آنهایی که در جریان جنگ تبوک از فیض جهاد بازماندند و محروم شدند، اصناف مختلفی بوده که هر کدام به علتی بازماندند و در کل همه از یک سنخ نبودند.

الف: شرکت نکردن در جنگ به خاطر نداشتن ابزار جنگی

عده ای از مسلمان‌ها که از فیض شرکت در جنگ تبوک محروم ماندند، کسانی بودند که حقیقتاً شعله شوق و عشق به اسلام و جهاد در قلب‌های شان زبانه می‌کشید، بخاطر نداشتن امکانات و توشه راه و از جمله مرکب سواری نتوانستند در جهاد شرکت کنند؛ مانند:

1. سالم بن عمیر (از بنی عمرو بن عوف).
2. علبه بن زید (از بنی حارثه).
3. أبو لیلی: عبد الرّحمن بن کعب (از بنی مازن بن نجّار).
4. عمرو بن حمام بن جموح (از بنی سلمه).
5. عبد اللّه بن مغفّل (از بنی مزینه).
6. هرمیّ بن عبد اللّه (از بنی واقف).

۷- عرباض بن ساریه (از بنی فزاره).

اینها خدمت پیامبر مشرف شدند و در خواست کردند که رسول خدا برای شرکت آنان در امر مقدس جهاد مرکبی را در اختیار شان بگذارد اما پاسخ منفی را از رسول خدا شنیدند چون رسول خدا امکان تهیه ابزارهای جنگی را نداشت، چشم‌های شان از اشک لبزیر شدند؛ داستان این عده در آیه۹۲ سوره توبه آمده است: «وَ لا عَلَی الَّذینَ إِذا ما أَتَوْکَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ ما أَحْمِلُکُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَ أَعْیُنُهُمْ تَفیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَناً أَلاَّ یَجِدُوا ما یُنْفِقُونَ»؛ «و ایرادی نیست بر آنها که وقتی نزد تو آمدند که آنان را بر مرکبی سوار کنی، گفتی: مرکبی که شما را بر آن سوار کنم، ندارم! (از نزد تو) بازگشتند در حالی که چشمان‌شان از اندوه اشکبار بود؛ زیرا چیزی نداشتند که در راه خدا انفاق کنند».

ب: عقب ماندن از جنگ به خاطر جمع کردن محصولات کشاورزی

برخی دیگر از مسلمین نیز کسانی بودند که پیشینه نفاق را نداشتند، اما تصمیم داشتند بعد از جمع‌آوری محصول‌شان در این جنگ شرکت کنند ولی نتوانستند به جنگ برسند و اینها سه نفر به اسامی: «هلال بن امیه رافعی»، «مراره بن ربیع» و «کعب بن مالک» بودند که قرآن از آنان به متخلفان سه‌گانه یاد کرده است و پیامبر بعد از بازگشت از جریان تبوک اینها را به دلیل اینکه کارهای شخصی‌شان را بر جهاد و مصلحت عمومی مقدم داشتند سخت تنبیه نمودند به گونه‌ای که اینان حتی از سخن گفتن با بستگان نزدیک‌شان هم محروم شدند و زمین با همه وسعتش بر آنان تنگ شده و لذا سر به کوه و صحرا نهاده و به حقیقت پشیمان شدند و خداوند توبه آنان را پذیرفت که جریان توبه آنان در تفاسیر ذیل آیه مربوط به آنها بیان شده است: «وَ عَلَی الثَّلاثَه الَّذینَ خُلِّفُوا حَتَّی إِذا ضاقَتْ عَلَیْهِمُ الْأَرْضُ بِما رَحُبَتْ وَ ضاقَتْ عَلَیْهِمْ أَنْفُسُهُمْ وَ ظَنُّوا أَنْ لا مَلْجَأَ مِنَ اللَّهِ إِلاَّ إِلَیْهِ ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا إِنَّ اللَّهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحیمُ»؛ «(همچنین) آن سه نفر که (از شرکت در جنگ تبوک) تخلّف جستند، (و مسلمانان با آنان قطع رابطه نمودند) تا آن حدّ که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد؛ (حتّی) در وجود خویش، جایی برای خود نمی‌یافتند؛ (در آن هنگام) دانستند پناهگاهی از خدا جز بسوی او نیست؛ سپس خدا رحمتش را شامل حال آنها نمود، (و به آنان توفیق داد) تا توبه کنند؛ خداوند بسیار توبه‌پذیر و مهربان است».

ج: منافقان

منافقین در باطن به خدا و رسول و قیامت کفر می‌ورزیدند و نماز را با کسالت و انفاق را با کراهت انجام می‌دادند؛ این افراد یا بعد از ایمان به خدا دوباره به کفر برمی‌گشتند اما کفرشان را اعلان نمی‌کردند یا اینکه از اول مسلمان نبودند و فقط برای حفظ منافع شخصی خود به اسلام تظاهر می‌کردند و بحسب ظاهر مسلمان و در جمع مسلمانان بودند؛ پیامبر همه را دعوت به جهاد نموده بود، این‌ها بخاطر این که در قلب تسلیم اسلام نبوده و آن را قبول نداشته و به خدا و روز جزا ایمان نداشته و دل‌های‌شان به شک افتاده و در شک خویش سرگردان بودند، برای کنار کشیدن خود از شرکت در امر جهاد به عناوین گوناگون متوسل شده و دیگران را نیز از شرکت در جهاد بازمی‌داشتند یا دلسرد می‌کردند.

این گروه از منافقان خود چند دسته بودند:

دسته اول: گروهی از منافقین گاهی مسلمین را از جنگ با رومیان می‌ترساندند و گاهی گرمی هوا را بهانه قرار می‌دادند که خدا درمورد اینها می‌فرماید: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لی وَ لا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَه سَقَطُوا وَ إِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحیطَه بِالْکافِرینَ»؛ «بعضی از آنها می‌گویند: به ما اجازه ده (تا در جهاد شرکت نکنیم)، و ما را به گناه نیفکن! آگاه باشید آنها (هم‌اکنون) در گناه سقوط کرده‌اند؛ و جهنم، کافران را احاطه کرده است».

این آیه از عذر خواستن برخی از منافقین از شرکت در جنگ تبوک حکایت می‌کند و برخی مفسرین می‌گویند این آیه در باره «جد بن قیس» از بزرگان بنی سلمه و «عبدلله بن ابی بن سلول» از سر دسته‌های منافقین نازل شده است که هردو در میان بستگان‌شان از افرادی ذی نفوذ به حساب می‌آمدند و دو نفر دیگر بنام‌های: «مجمّع بن جاریه» و «حذام بن خالد» نیز از جمله این گروه بودند.

علامه طباطبایی می‌نویسد: از اخبار که ذیل این آیه بیان شده معلوم می‌شود که این افراد گرمی هوا را بهانه قرار داده و مردم را از رفتن به جهاد دلسرد می‌کردند: «فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلافَ رَسُولِ اللَّهِ وَ کَرِهُوا أَنْ یُجاهِدُوا بِأَمْوالِهِمْ وَ أَنْفُسِهِمْ فی سَبیلِ اللَّهِ وَ قالُوا لا تَنْفِرُوا فِی الْحَرِّ قُلْ نارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا لَوْ کانُوا یَفْقَهُونَ»؛ «تخلّف‌جویان (از جنگ تبوک) از مخالفت با رسول خدا خوشحال شدند؛ و کراهت داشتند که با اموال و جانهای خود، در راه خدا جهاد کنند؛ و (به یکدیگر و به مؤمنان) گفتند: در این گرما، (بسوی میدان) حرکت نکنید! (به آنان) بگو: آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر می‌دانستند».

دسته دوم: گروهی دیگری از منافقین برای ممانعت و بازداشتن مردم از شرکت در غزوه تبوک در خانه سویلم یهودی گرد آمده و برای این کار نقشه می‌کشیدند که پیامبر از تجمع آنان اطلاع یا فت و طلحه بن عبید الله را با گروهی فرستاد که خانه سویلم را بر سر آنان آتش بزند و طلحه آن کار را کرد و از جمله این منافقان، ضحاک بن خلیفه بود که از پشت بام خانه گریخت و پایش شکست و یارانش نیز گریختند.

مرحوم دکتر آیتی می‌گوید: به روایت صاحب طبقات: هشتاد و چند نفر از منافقین و هشتاد و دو نفر از بادیه‌نشینان بهانه جویی کردند و اذن ماندن گرفتند و بعد می‌گوید یعقوبی می‌نویسد: گروهی از توانگران، نزد رسول خدا آمدند و مرخّصی خواستند و گفتند: بگذار ما هم با ماندگان باشیم. خدای متعال فرمود: «خشنود شدند که همراه بازماندگان باشند».