سخت‌ترین مصیبت کربلا برای امام حسین(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۱۲ اوت ۲۰۲۱، ساعت ۱۳:۳۳

سؤال

کدام یک از مصائب حادثه کربلا برای امام حسین(ع) مشکل و دردآور بوده است؟

ابعاد واقعه کربلا

در تقابل و رویارویی تاریخی جبهه حق علیه باطل، صحنه‌های ماندگاری بر جای مانده است؛ مانند رویارویی قابیل با هابیل، نمرود با ابراهیم، فرعون با موسی و… . از ماندگارترین و غم‌انگیزترین آنها تا روز قیامت صحنه عاشورا و نهضت حسین بن علی(ع) در مقابل یزید بن معاویه است. این واقعه دارای ابعاد سیاسی، دینی، اجتماعی، فرهنگی و عاطفی متفاوتی است. این نهضت نقش بزرگی در تبیین و تثبیت اسلام داشته است. در این میان بعد عاطفی این واقعه که عبارت است از نحوه رویارویی اهل‌بیت(ع) با مشکلات، تحمل و کنار آمدن آنها با مصیبت‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.

مصائب کربلا

در طول این واقعه مخصوصاً در روز عاشورا مصائب زیادی بر اهل‌بیت وارد آمده که هر کدام به نوبه خود، بزرگ و طاقت فرسا بود. مانند مصیبت غریبی امام حسین(ع)، عطش کودکان و اهل حرم، شهادت فرزندان، برادران و یاران، غارت خیمه‌ها.^[۱]

بزرگترین مصیبت‌های کربلا

همه مصیبت‌های واقعه کربلا به نوبه خود بزرگ بوده است، تا جایی که بعضی از آنها، نقش محوری و کلیدی، در شناساندن چهره زشت دشمن و ترسیم چهره زیبا و مظلوم امام حسین(ع) و اصحاب وی داشته است.^[۲] در میان این مصیبت‌ها چند مورد برای امام(ع) سنگین و درد آورتر بوده، تا جایی که در این مصائب، بر حالات ابی‌عبدالله و حتی بر چهره حضرتش اثر گذاشته است. چند نمونه آن چنین است:

شهادت علی‌اکبر(ع): در مورد علی‌اکبر گفته شده است؛ اخلاق، منطق و حتی وجودش شبیه پیامبر اکرم(ص) بود. از امام حسین(ع) مقل شده که در مورد علی اکبر فرمود: ما هر گاه مشتاق دیدن پیامبر(ص)، می‌شدیم، به علی‌اکبر نگاه می‌کردیم.^[۳] این سخن امام، نشانه شدت علاقه روحی و عاطفی امام به فرزندش می‌باشد. قرائنی بر سنگینی مصیبت شهادت علی اکبر برای امام حسین(ع) وجود دارد:

- هنگام به میدان رفتن علی‌اکبر، امام خطاب به عمر بن سعد فرمود: «خداوند نسلت را قطع کند؛ همان گونه که نسل مرا قطع کردی».^[۴]

- هنگام شهادت علی‌اکبر، امام بالای جنازه وی گریه شدیدی کرد، گفته‌اند تا آن روز کسی ابی‌عبدالله(ع) را این‌طور ندیده بود. با این تعبیر گریه حضرت را توصیف نمودند: «فبکا، بکاء عالیا»؛ یعنی با صدای بلند گریه سر داد.

- گفته شده امام در هنگام شهادت فرزندش سر علی را به دامن گرفت و به سینه چسبانید و صدا زد: «ولدی علی، علی الدنیا بعدک العفا؛ دنیا پس از تو ارزش ماندن ندارد».^[۵]

شهادت حضرت عباس(ع): امام سجاد(ع) در مورد عمویش فرمود: «کان عمّنا عباس(ع) نافذ البصیر»؛ یعنی عموی ما عباس دارای ایمان قوّی و بصیرت در دین بود. شواهدی نشان می‌دهد که این مصیبت تأثیر عمیقی بر جسم و روح امام حسین(ع) گذاشته است:

ـ امام هنگام حضور بر بالین عباس هنگام شهادت، سر وی را به دامن گرفت و فرمود: حالا کمرم شکست و چاره‌ام کم شد.^[۶]

ـ در مقاتل نوشته‌اند: بان الانکسار فی وجه الحسین(ع) یعنی حالت شکست در چهره حضرت نمایان شد و این نشانه درد و رنج حاکی از مصیبت است.

شهادت علی‌اصغر(ع): برخی مقاتل گفته‌اند امام حسین(ع) برای وداع، علی‌اصغر را به آغوش کشیده بود که حرمله تیر برگلویش زد. برخی مقاتل دیگر قضیه را به این صورت نقل کرده‌اند که: «حضرت ام‌کلثوم خواهر امام حسین(ع) به او عرض کرد که اصغر سه روز است آب نیاشامیده حضرت او را به آغوش کشید و برای او طلب آب کرد که با تیر حرمله به شهادت رسید.

شواهد سختی این مصیبت چنین بیان شده است:

ـ امام مشتی از خون علی‌اصغر را به آسمان پاشید و فرمود: «بر من آسان است این مصیبت، به علت این که خداوند این مصائب را می‌بیند».

ـ خداوند برای دلداری امام حسین(ع) فرمود: «یا حسین او را واگذار که ما، در بهشت برایش دایه‌ای تدارک دیده‌ایم تا به او شیر دهد.^[۷]

تشنگی خانواده و یاران: مسئله عطش از مصائب بزرگ بوده است. این مسئله در غیر بنی‌هاشم تا حدودی محوری و جدی نبوده ولی در بنی هاشم به صورت یک مسئله جدّی مطرح بود و در خود ابی عبدالله(ع) نیز این مسئله جدی بوده است که حضرت برای حل آن چاره‌هایی اندیشیده بودند؛ از جمله ذخیره آب و جیره‌بندی و… فرستادن عباس به شریعه نیز برای آب به همین منظور بوده است، البته بنابر نقل مقاتل خود حضرت یکبار برای آوردن آب، قلب سیاه دشمن را شکافت و خود را به شریعه رسانید ولی هنگام برداشتن آب، دشمن حیله کرد و صدا زد: «یا حسین آب می‌نوشی در حالی که به خیام حرم، حمله شده است» حضرت از دفع عطش صرف نظر کرد و به سوی خیمه روان شد.

مطالعه بیشتر

تأملی در نهضت عاشورا، رسول جعفریان.
اشک روان بر امیر کاروان، ترجمه خصائص الحسینیه، جعفر شوشتری.
عاشورا، ریشه‌ها، انگیزه‌ها و…، زیر نظر مکارم شیرازی، تحقیق رستم‌نژاد و داوودی.
نگاهی نو به جریان عاشورا، پژوهشکده علوم و فرهنگ اسلامی، گروه تاریخ و سیره.

منابع

↑ شهرستانی، سید محمد حسین، اشک روان بر امیر کاروان (ترجمه خصائص الحسینیه)، قم، مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب (جزایری)، چاپ هفتم، ۱۳۱۳ق، ص۱۵۸ و ۱۵۹.
↑ سید بن طاووس، اللهوف، قم، دارالاسوه، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۸ش، ص۱۶۶.
↑ اللهوف، همان، ص۱۶۶؛ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق، ص۷۷.
↑ اللهوف، همان، ص۱۶۶.
↑ ابن نما، حلّی، مثیر الاحزان، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۶ق؛ شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه اهل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۷.
↑ الارشاد، همان، ص۱۰۹.
↑ الحائری، محمد مهدی، معانی السبطین، قم، منشورات اسلامی شریف رضی، چاپ اول، ج۱، ص۴۲۴.

[1] شهرستانی، سید محمد حسین، اشک روان بر امیر کاروان (ترجمه خصائص الحسینیه)، قم، مؤسسه مطبوعاتی دارالکتاب (جزایری)، چاپ هفتم، ۱۳۱۳ق، ص۱۵۸ و ۱۵۹.

[2] سید بن طاووس، اللهوف، قم، دارالاسوه، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۸ش، ص۱۶۶.

[3] اللهوف، همان، ص۱۶۶؛ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق، ص۷۷.

[4] اللهوف، همان، ص۱۶۶.

[5] ابن نما، حلّی، مثیر الاحزان، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۶ق؛ شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه اهل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۷.

[6] الارشاد، همان، ص۱۰۹.

[7] الحائری، محمد مهدی، معانی السبطین، قم، منشورات اسلامی شریف رضی، چاپ اول، ج۱، ص۴۲۴.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۱۵: / خط ۱۵: @@
 همه مصیبت‌های واقعه کربلا به نوبه خود بزرگ بوده است، تا جایی که بعضی از آنها، نقش محوری و کلیدی، در شناساندن چهره زشت دشمن و ترسیم چهره زیبا و مظلوم امام حسین(ع) و اصحاب وی داشته است.<ref>سید بن طاووس، اللهوف، قم، دارالاسوه، چاپ سیزدهم، ۱۳۷۸ش، ص۱۶۶.</ref> در میان این مصیبت‌ها چند مورد برای امام(ع) سنگین و درد آورتر بوده، تا جایی که در این مصائب، بر حالات ابی‌عبدالله و حتی بر چهره حضرتش اثر گذاشته است. چند نمونه آن چنین است:
-* شهادت علی‌اکبر(ع): در مورد علی‌اکبر گفته شده است؛ اخلاق، منطق و حتی وجودش شبیه پیامبر اکرم(ص) بود. از امام حسین(ع) مقل شده که در مورد علی اکبر فرمود: ما هر گاه مشتاق دیدن پیامبر(ص)، می‌شدیم، به علی‌اکبر نگاه می‌کردیم.<ref>اللهوف، همان، ص۱۶۶؛ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق، ص۷۷.</ref> این سخن امام، نشانه شدت علاقه روحی و عاطفی امام به فرزندش می‌باشد. قرائنی بر سنگینی مصیبت شهادت علی اکبر برای امام حسین(ع) وجود دارد:
+* '''شهادت علی‌اکبر(ع)''': در مورد علی‌اکبر گفته شده است؛ اخلاق، منطق و حتی وجودش شبیه پیامبر اکرم(ص) بود. از امام حسین(ع) مقل شده که در مورد علی اکبر فرمود: ما هر گاه مشتاق دیدن پیامبر(ص)، می‌شدیم، به علی‌اکبر نگاه می‌کردیم.<ref>اللهوف، همان، ص۱۶۶؛ اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، قم، منشورات رضی، چاپ دوم، ۱۴۰۵ق، ص۷۷.</ref> این سخن امام، نشانه شدت علاقه روحی و عاطفی امام به فرزندش می‌باشد. قرائنی بر سنگینی مصیبت شهادت علی اکبر برای امام حسین(ع) وجود دارد:
-: هنگام به میدان رفتن علی‌اکبر، امام خطاب به عمر بن سعد فرمود: «خداوند نسلت را قطع کند؛ همان گونه که نسل مرا قطع کردی».<ref>اللهوف، همان، ص۱۶۶.</ref>
+- هنگام به میدان رفتن علی‌اکبر، امام خطاب به عمر بن سعد فرمود: «خداوند نسلت را قطع کند؛ همان گونه که نسل مرا قطع کردی».<ref>اللهوف، همان، ص۱۶۶.</ref>
-: هنگام شهادت علی‌اکبر، امام بالای جنازه وی گریه شدیدی کرد، گفته‌اند تا آن روز کسی ابی‌عبدالله(ع) را این‌طور ندیده بود. با این تعبیر گریه حضرت را توصیف نمودند: «فبکا، بکاء عالیا»؛ یعنی با صدای بلند گریه سر داد.
+- هنگام شهادت علی‌اکبر، امام بالای جنازه وی گریه شدیدی کرد، گفته‌اند تا آن روز کسی ابی‌عبدالله(ع) را این‌طور ندیده بود. با این تعبیر گریه حضرت را توصیف نمودند: «فبکا، بکاء عالیا»؛ یعنی با صدای بلند گریه سر داد.
-: گفته شده امام در هنگام شهادت فرزندش سر علی را به دامن گرفت و به سینه چسبانید و صدا زد: «ولدی علی، علی الدنیا بعدک العفا؛ دنیا پس از تو ارزش ماندن ندارد».<ref>ابن نما، حلّی، مثیر الاحزان، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۶ق؛ شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه اهل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۷.</ref>
+- گفته شده امام در هنگام شهادت فرزندش سر علی را به دامن گرفت و به سینه چسبانید و صدا زد: «ولدی علی، علی الدنیا بعدک العفا؛ دنیا پس از تو ارزش ماندن ندارد».<ref>ابن نما، حلّی، مثیر الاحزان، قم، مؤسسه امام مهدی(عج)، ۱۴۰۶ق؛ شیخ مفید، الارشاد، قم، مؤسسه اهل البیت لاحیاء التراث، چاپ اول، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۱۰۷.</ref>
-۲. دومین حادثه دردناک و سخت برای امام، شهادت حضرت ابی الفضل العباس(ع) است؛ شخصیت بسیار بزرگی که امام سجاد(ع) از او تعریف و تمجید کرده است و فرموده: «کان عمّنا عباس(ع) نافذ البصیر»؛ یعنی عموی ما عباس دارای ایمان قوّی و دارای بصیرت در دین بوده است، قرائنی نشان می‌دهد که این مصیبت جانکاه تأثیر عمیقی بر جسم و روح ابی عبدالله(ع) گذاشته است که در ذیل ذکر می‌کنیم:
+* '''شهادت حضرت عباس(ع)''': امام سجاد(ع) در مورد عمویش فرمود: «کان عمّنا عباس(ع) نافذ البصیر»؛ یعنی عموی ما عباس دارای ایمان قوّی و بصیرت در دین بود. شواهدی نشان می‌دهد که این مصیبت تأثیر عمیقی بر جسم و روح امام حسین(ع) گذاشته است:
-الف) هنگام حضور بر بالین عباس هنگام شهادت و به دامن گرفتن سر وی فرمودند ـ الآن انکسر ظهری و قلت حیلتی؛ یعنی حالا کمرم شکست و چاره ام کم شد.<ref>الارشاد، همان، ص۱۰۹.</ref> این مطلب نشانه اوج ابتلاء و سختی مصیبت ابی عبدالله(ع) و نشانه علاقه حضرت به ساحت برادر است.
+ـ امام هنگام حضور بر بالین عباس هنگام شهادت، سر وی را به دامن گرفت و فرمود: حالا کمرم شکست و چاره‌ام کم شد.<ref>الارشاد، همان، ص۱۰۹.</ref>
-ب) در مقاتل نوشته‌اند: بان الانکسار فی وجه الحسین(ع) یعنی حالت شکست در چهره حضرت نمایان شد و این نشانه درد و رنج حاکی از مصیبت است.
+ـ در مقاتل نوشته‌اند: بان الانکسار فی وجه الحسین(ع) یعنی حالت شکست در چهره حضرت نمایان شد و این نشانه درد و رنج حاکی از مصیبت است.
-۳. سومین مصیبت سخت و طاقت فرسا که برای حضرت پیش آمده مسئله شهادت علی اصغر در آغوش آن حضرت است. البته برخی مقاتل گفته‌اند حضرت امام حسین(ع) برای وداع، علی اصغر را به آغوش کشیده بود که حرمله تیر برگلویش زد. ولی برخی مقاتل دیگر قضیه را به این صورت نقل کرده‌اند که: «حضرت ام کلثوم خواهر امام حسین(ع) به او عرض کرد که اصغر سه روز است آب نیاشامیده حضرت او را به آغوش کشید و برای او طلب آب کرد که با تیر حرمله به شهادت رسید.
+* '''شهادت علی‌اصغر(ع)''': برخی مقاتل گفته‌اند امام حسین(ع) برای وداع، علی‌اصغر را به آغوش کشیده بود که حرمله تیر برگلویش زد. برخی مقاتل دیگر قضیه را به این صورت نقل کرده‌اند که: «حضرت ام‌کلثوم خواهر امام حسین(ع) به او عرض کرد که اصغر سه روز است آب نیاشامیده حضرت او را به آغوش کشید و برای او طلب آب کرد که با تیر حرمله به شهادت رسید.
-چند دلیل برای سختی این مصیبت می‌توان برشمرد:
+شواهد سختی این مصیبت چنین بیان شده است:
-الف) خون علی اصغر را به آسمان پاشید و فرمود: «بر من آسان است این مصیبت، به علت این که خداوند این مصائب را می‌بیند».
+ـ امام مشتی از خون علی‌اصغر را به آسمان پاشید و فرمود: «بر من آسان است این مصیبت، به علت این که خداوند این مصائب را می‌بیند».
-خداوند برای دلداری امام حسین(ع) فرمود: «یا حسین او را واگذار که ما، در بهشت برایش دایه ای تدارک دیده‌ایم تا به او شیر دهد.<ref>الحائری، محمد مهدی، معانی السبطین، قم، منشورات اسلامی شریف رضی، چاپ اول، ج۱، ص۴۲۴.</ref>
+ـ خداوند برای دلداری امام حسین(ع) فرمود: «یا حسین او را واگذار که ما، در بهشت برایش دایه‌ای تدارک دیده‌ایم تا به او شیر دهد.<ref>الحائری، محمد مهدی، معانی السبطین، قم، منشورات اسلامی شریف رضی، چاپ اول، ج۱، ص۴۲۴.</ref>
-مصائب بزرگ دیگری نیز قابل ذکر است؛ زمانی که سکینه(س) دختر حضرت به کنار جسد پدر آمد، گریه کرد و بی هوش شد که در حال بیهوشی این اشعار را از حضرت آموخت که: «لیتکم فی یوم عاشورا… الخ، یعنی ای کاش در روز عاشورا می‌دیدید که چگونه برای بچه کوچکم طلب آب کردم ولی به من رحم نکردند» یا در ادامه شعر می‌فرماید: «این حادثه چنان سخت و طاقت فرساست که پایه‌های کوه‌های مکّه را خراب کرده است».<ref>همان، ص۴۲۵.</ref>
+* '''تشنگی خانواده و یاران''': مسئله عطش از مصائب بزرگ بوده است. این مسئله در غیر بنی‌هاشم تا حدودی محوری و جدی نبوده ولی در بنی هاشم به صورت یک مسئله جدّی مطرح بود و در خود ابی عبدالله(ع) نیز این مسئله جدی بوده است که حضرت برای حل آن چاره‌هایی اندیشیده بودند؛ از جمله ذخیره آب و جیره‌بندی و… فرستادن عباس به شریعه نیز برای آب به همین منظور بوده است، البته بنابر نقل مقاتل خود حضرت یکبار برای آوردن آب، قلب سیاه دشمن را شکافت و خود را به شریعه رسانید ولی هنگام برداشتن آب، دشمن حیله کرد و صدا زد: «یا حسین آب می‌نوشی در حالی که به خیام حرم، حمله شده است» حضرت از دفع عطش صرف نظر کرد و به سوی خیمه روان شد.
-یا در زمانی که نعش اصغر را آورد سکینه به استقبال پدر آمد و عرض کرد: «پدر جان گویا برادرم را سیراب کردی؟» و حضرت در جواب فرمود: دخترم! بیا قنداقه برادرت را بگیر، که بر اثر تیر دشمن سرش جدا شده است».<ref>همان، ص۴۲۴.</ref>
-مصیبت وداع نیز از جمله مشکل‌ترین مصیبت‌ها برای حضرت بوده است. البته ذکر این نکته لازم است که امام(ع) چندین وداع داشته است که یکی از آنها وداع با شیرخواره اش بوده که مقاتل اشاره کرده‌اند.<ref>الارشاد، همان، ص۱۰۸.</ref>
-از جمله وداع‌های حضرت وداع با امام سجاد(ع) وداع با سکینه، و وداع با زنان حرم و اهل بیت خود و بالاخره وداع با زینب(س) و جریان معروف بوسه بر گلوی مبارک امام توسط زینب(س) و اجرای وصیت مادرش زهرا(س) می‌باشد.<ref>معانی السبطین، همان، ص۲۱؛ اللهوف، همان، ص۱۲۴.</ref>
-مسئله عطش نیز از مصائب بزرگ بوده است. این مسئله در غیر بنی هاشم تا حدودی محوری و جدّی نبوده ولی در بنی هاشم به صورت یک مسئله جدّی مطرح بود و در خود ابی عبدالله(ع) نیز این مسئله جدی بوده است که حضرت برای حل آن چاره‌هایی اندیشیده بودند؛ از جمله ذخیره آب و جیره‌بندی و… فرستادن عباس به شریعه نیز برای آب به همین منظور بوده است، البته بنابر نقل مقاتل خود حضرت یکبار برای آوردن آب، قلب سیاه دشمن را شکافت و خود را به شریعه رسانید ولی هنگام برداشتن آب، دشمن حیله کرد و صدا زد: «یا حسین آب می‌نوشی در حالی که به خیام حرم، حمله شده است» حضرت از دفع عطش صرف نظر کرد و به سوی خیمه روان شدند که از همین قول استفاده می‌شود که مصیبت اساسی دیگر که برای وی سخت بوده، مسئله حمله دشمن به خیام حرم بوده است که حضرت برای جلوگیری از این معضل نیز تدابیری اندیشیده بودند، که از آن جمله بود: کندن خندق به دور خیام و اطراف آنها، بستن خیام با طناب به نزدیک هم و… و هم چنین سفارش وی که خطاب به دشمن فرمودند: «اگر دین ندارید لااقل در دنیای خود آزادمرد باشید».
-و هم چنین قول حضرت که فرمودند: «تا زنده ام متعرض زن‌ها و کودکان نشوید».<ref>خوارزمی، مقتل الحسین(ع)، قم، مکتبه المفید، چاپ اول، ج۲، ص۳۳؛ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج۴۵، ص۵۰.</ref>
-با توجه به موارد فوق به نظر می‌رسد، مصیبت اصلی که موارد فوق و سایر مصیبت‌ها زیر مجموعه این مصیبت، قرار می‌گیرد، مسئله عدم معرفت و شناخت حقیقی مردم کوفه و شام از امام(ع) بود؛ زیرا اگر آنها درک می‌کردند که به وجود امام زنده اند و هستی آنها طفیل هستی امام(ع) می‌باشد، هیچ‌گاه حاضر به مقاتله و پیکار با او نمی‌شدند.
-و حجت خداوند را غریب و تنها نمی‌گذاشتند، تا این که بر نیزه غریبی تکیه بزند و صدای هل من ناصر او را پاسخ می‌دادند. البته خطبه‌های فراوان حضرت برای هدایت آنها دلیل قاطعی بر این مصیبت است که برای امام، عدم معرفت مردم و جهالت آنها بسیار سخت و طاقت فرسا بوده است و در هر لحظه ای از صحنه‌های جنگ تلاش می‌کردند تا مردم را از تصمیم نا بجایشان برگردانند، ولی هیچ‌یک از این سخنان در دل سنگ آنها اثر نکرد.<ref>اللهوف، همان، ص۸۶ و ۸۷.</ref>
-عجیب این که، امام(ع) حتی در زیر خنجر شمر نیز برای هدایت وی تلاش کرد، که وی در جواب امام(ع) جایزه یزید لعنت الله را بر شفاعت رسول خدا(ص) ترجیح داد.<ref>ملا محمد باقر، بهبهانی، الدمعه السّاکبه، بیروت، مؤسسه اعلمی، ۱۴۰۴ق، ص۲۷۱.</ref>
-بنابراین علاوه بر مصیبت‌های زیادی که امام متحمّل شدند، مسئله عدم معرفت مردم نسبت به او و جهالت مردم بوده است؛ که ابی عبدالله الحسین(ع) برای حلّ آنها، حتی خون خویش را اهدا نمود؛ «و بذل مهجته لیستنقذ عبادک من الجهاله و حیره الضلاله».<ref>شیخ عباس قمی، مفاتیج الجنان، قم، چاپ اول، ص۷۷۱، زیارت اربعین.</ref>
 {{پایان پاسخ}}