عدالت اجتماعی از دیدگاه امام علی(ع): تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
بدون خلاصۀ ویرایش
(ابرابزار)
خط ۲: خط ۲:
{{ویرایش}}
{{ویرایش}}
{{سوال}}
{{سوال}}
عدالت را از ديدگاه حضرت علي(ع) تبيين کنيد؟
عدالت را از دیدگاه حضرت علی(ع) تبیین کنید؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
عدالت، محوري ترين، بنيادي ترين و شامل ترين مسئله سياست و حکومت علوي است. نام مقدس امام علي(ع)، آن چنان با عدالت در آميخته که نام علي، عدالت را تداعي مي کند و عدالت، علي را. عدالت، همواره سرمشقي مهم در زندگي علي(ع) بود و او در راه اجراي عدالت و گسترش قسط، شهد شهادت نوشيد.
عدالت، محوری‌ترین، بنیادی‌ترین و شامل‌ترین مسئله سیاست و حکومت علوی است. نام مقدس امام علی(ع)، آن چنان با عدالت درآمیخته که نام علی، عدالت را تداعی می‌کند و عدالت، علی را. عدالت، همواره سرمشقی مهم در زندگی علی(ع) بود و او در راه اجرای عدالت و گسترش قسط، شهد شهادت نوشید.


در نظام علوي و در آموزه هاي آن عدالت مجسّم، هيچ مصلحتي بالاتر از مصلحت اقامه عدل نيست. تأمل در کلام علي(ع) جايگاه عدالت را بيش از پيش در اذهان روشن تر خواهد کرد.
در نظام علوی و در آموزه‌های آن عدالت مجسّم، هیچ مصلحتی بالاتر از مصلحت اقامه عدل نیست. تأمل در کلام علی(ع) جایگاه عدالت را بیش از پیش در اذهان روشن‌تر خواهد کرد.


فردي از حضرت علي(ع) پرسيد: أيهما أفضل: العدل او الجود؟ آيا عدالت شريف تر و بالاتر است يا بخشندگي؟ علي(ع) به دو دليل مي‌فرمايد عدل از جود بالاتر است، يکي اينکه: «العدل يضع الامور مواضعها و الجود يخرجها من جهتها» يعني عدل امور و جريان ها را در مسير و مجراي طبيعي خود قرار مي دهد. اما جود جريان ها را از مجراي طبيعي خود خارج مي سازد. ديگر اينکه مي فرمايد: «العدل سائس عام والجود عارض خاص» عدالت قانوني است عام و شامل که همه اجتماع را در بر مي گيرد، اما جود و بخشش يک حالت استثنائي و غير کلي است که اگر جنبه قانوني و عمومي پيدا کند و کليت يابد ديگر جود نيست. علي(ع) آنگاه نتيجه مي گيرد «فالعدل اشرفهما و افضلهما يعني پس از ميان عدالت وجود، آن که اشرف و افضل است عدالت است.<ref>مجلسي، محمد باقر، بحارالأنوار، دارالاحياء التراث العربي، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۳۵۰.</ref>
فردی از حضرت علی(ع) پرسید: أیهما أفضل: العدل او الجود؟ آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی؟ علی(ع) به دو دلیل می‌فرماید عدل از جود بالاتر است، یکی اینکه: «العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها» یعنی عدل امور و جریان‌ها را در مسیر و مجرای طبیعی خود قرار می‌دهد. اما جود جریان‌ها را از مجرای طبیعی خود خارج می‌سازد. دیگر اینکه می‌فرماید: «العدل سائس عام والجود عارض خاص» عدالت قانونی است عام و شامل که همه اجتماع را در بر می‌گیرد، اما جود و بخشش یک حالت استثنائی و غیر کلی است که اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد دیگر جود نیست. علی(ع) آنگاه نتیجه می‌گیرد «فالعدل اشرفهما و افضلهما یعنی پس از میان عدالت وجود، آن که اشرف و افضل است عدالت است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۳۵۰.</ref>


عدالت داراي شاخه هاي زيادي است اما علي(ع) به عدالت از چه جنبه آن مي نگريسته است؟ با نگاه به سيره و کلام آن حضرت معلوم مي شود به جنبه اجتماعي عدالت توجه بيشتري داشته است. از يک طرف از سخنان علي(ع) و از طرف ديگر از عمل ايشان مخصوصا از طرز رفتاري که در دوره زعامت و حکومت خود داشت، معلوم مي شود که عدالت به صورت يک فلسفه اجتماعي اسلامي مورد توجه او بوده و آن را ناموس بزرگ اسلام تلقي مي کرده و از هر چيزي بالاتر مي دانسته است. بنابراين ما نيز به بررسي يک از شاخه هاي عدالت ـ يعني عدالت اجتماعي ـ تنها در کلام (نه سيره) آن حضرت مي پردازيم.
عدالت دارای شاخه‌های زیادی است اما علی(ع) به عدالت از چه جنبه آن می‌نگریسته است؟ با نگاه به سیره و کلام آن حضرت معلوم می‌شود به جنبه اجتماعی عدالت توجه بیشتری داشته است. از یک طرف از سخنان علی(ع) و از طرف دیگر از عمل ایشان مخصوصا از طرز رفتاری که در دوره زعامت و حکومت خود داشت، معلوم می‌شود که عدالت به صورت یک فلسفه اجتماعی اسلامی مورد توجه او بوده و آن را ناموس بزرگ اسلام تلقی می‌کرده و از هر چیزی بالاتر می‌دانسته است؛ بنابراین ما نیز به بررسی یک از شاخه‌های عدالت ـ یعنی عدالت اجتماعی ـ تنها در کلام (نه سیره) آن حضرت می‌پردازیم.


==اثرات عدالت اجتماعي از نگاه امير المومنين==
== اثرات عدالت اجتماعی از نگاه امیر المومنین ==
همان‌طور که ظلم و بی عدالتی در جامعه به خصوص از سوی حکام دارای اثرات و عواقب بدی است و بنا به فرمایش حضرت علی(ع) مهم‌ترین عامل براندازی حکومت‌ها و زوال دولت‌ها بی عدالتی است.<ref>شرح غررالحکم و دررالکلم، محمد علی انصاری، چاپ هشتم، ج۲، ص۵۹۲.</ref> رعایت عدالت هم به نوبه خود برای دولت و مردم دارای اثراتی است. مهم‌ترین اثر آن برای دولت‌ها این است که سبب ماندگاری و محبوبیت دولت‌ها می‌شود.<ref>نهج البلاغه، محمد عبده، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۲ق، البلاغه، حکمت ۴۷۶.</ref> هم چنین می‌توان اثرات و فواید زیر را برای اجتماع در نظر گرفت:


همان طور که ظلم و بي عدالتي در جامعه به خصوص از سوي حکام داراي اثرات و عواقب بدي است و بنا به فرمايش حضرت علي(ع) مهم ترين عامل براندازي حکومت ها و زوال دولت ها بي عدالتي است.<ref>شرح غررالحکم و دررالکلم، محمد علي انصاري، چاپ هشتم، ج۲، ص۵۹۲.</ref> رعايت عدالت هم به نوبه خود براي دولت و مردم داراي اثراتي است. مهم ترين اثر آن براي دولت ها اين است که سبب ماندگاري و محبوبيت دولت ها مي شود.<ref>نهج البلاغه، محمد عبده، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۲ق، البلاغه، حکمت ۴۷۶.</ref> هم چنين مي توان اثرات و فوايد زير را براي اجتماع در نظر گرفت:
۱. پیشرفت و گسترش جامعه در امور مادی و معنوی. امیر المومنین علی(ع) در همین زمینه می‌فرمایند: فی العدل سعه و من ضاق علیه فالجور أضیق.<ref>شرح غررالحکم، همان، ج۲، ص۵۱۵.</ref> در به کار بستن عدل وسعت و گشایشی (در امور مادی و معنوی) است (که در هیچ زمینه دیگری چنین گشایشی یافت نمی‌شود) عدل بر هر کسی تنگ گیرد البته جور و ستم بر وی تنگ‌تر خواهد گرفت.


۱. پيشرفت و گسترش جامعه در امور مادي و معنوي. امير المومنين علي(ع) در همين زمينه مي فرمايند: في العدل سعه و من ضاق عليه فالجور أضيق.<ref>شرح غررالحکم ،همان ، ج۲، ص۵۱۵.</ref> در به کار بستن عدل وسعت و گشايشي (در امور مادي و معنوي) است (که در هيچ زمينه ديگري چنين گشايشي يافت نمي شود) عدل بر هر کسي تنگ گيرد البته جور و ستم بر وي تنگ تر خواهد گرفت.
۲. عدالت عامل پیشگیری از فساد اخلاقی و ناراحتی‌های روحی. امیر المومنین علی(ع) در خطبه ای که در صفین ایراد فرمود به این مطلب چنین اشاره فرمود: پس وقتی رعیت حق والی را ادا کرد و والی حق او را ادا نمود، حق در میان آنها عزت می‌یابد و راه‌های دین بر پا می‌گردد و نشانه‌های عدل اعتدال می‌یابد، پس زمانه به آن (یعنی عدل) آباد می‌گردد و به بقای دولت امید می‌رود و مطامع دشمنان به نومیدی می‌گراید. اما اگر رعیت بر ولیّ خود غلبه کند یا والی بر رعیت ستم روا دارد اختلاف کلمه روی می‌دهد و نشانه‌های ستم و ظلم آشکار گردد و دغلبازی در دین بسیار شود و احکام دین معطل ماند و فساد و منکر میان مردم بسیار گردد پس آنجا ابرار خوار گردند و اشرار عزیز و وظایفی که خدا برای مردم مقرر فرموده است در نظر شان بزرگ و دشوار آید.<ref>نهج البلاغه، ترجمه اسد الله مبشری، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۸۶۷.</ref>


۲. عدالت عامل پيشگيري از فساد اخلاقي و ناراحتي هاي روحي. امير المومنين علي(ع) در خطبه اي که در صفين ايراد فرمود به اين مطلب چنين اشاره فرمود: پس وقتي رعيت حق والي را ادا کرد و والي حق او را ادا نمود، حق در ميان آنها عزت مي يابد و راه هاي دين بر پا مي گردد و نشانه هاي عدل اعتدال مي يابد، پس زمانه به آن (يعني عدل) آباد مي گردد و به بقاي دولت اميد مي رود و مطامع دشمنان به نوميدي مي گرايد. اما اگر رعيت بر وليّ خود غلبه کند يا والي بر رعيت ستم روا دارد اختلاف کلمه روي مي دهد و نشانه هاي ستم و ظلم آشکار گردد و دغلبازي در دين بسيار شود و احکام دين معطل ماند و فساد و منکر ميان مردم بسيار گردد پس آنجا ابرار خوار گردند و اشرار عزيز و وظايفي که خدا براي مردم مقرر فرموده است در نظر شان بزرگ و دشوار آيد.<ref>نهج البلاغه، ترجمه اسد الله مبشري، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۸۶۷.</ref>
۳. عدالت عامل وحدت و اتحاد مردم با یکدیگر. امام علی(ع) فرمود: العدل قوام البریه.<ref>شرح غررالحکم، همان، ج۱، ص ۲۸.</ref> عدل اساس پایداری و اتحاد مردم است.


۳. عدالت عامل وحدت و اتحاد مردم با يکديگر. امام علي(ع) فرمود: العدل قوام البريه.<ref>شرح غررالحکم،همان، ج۱،ص ۲۸.</ref> عدل اساس پايداري و اتحاد مردم است.
۴. عدالت عامل گسترش محبت و علائق اجتماعی. امام علی(ع) در بیان رابطه عدل و محبت در کلام خود چنین می‌فرمایند: بهترین چیزی که حکمرانان را خشنود می‌سازد به پا داشتن عدل در شهرها و آشکار ساختن محبت رعیت است البته محبت رعیت هنگامی آشکار می‌گردد که سینه‌های آنان (از عقده‌ها و حقارت‌هایی که ناشی از بی عدالتی است) سالم باشد؛ و نصیحت آنان هنگامی صحیح است که حکمرانان را نگهداری کنند و حکومتشان را سنگین نشمارند (یعنی از آنها به سبب عدالتشان راضی باشند).<ref>جورج جورداق، بخشی از زیبایی‌های نهج البلاغه، ترجمه محمد رضا انصاری، کانون انتشارات محمدی، ۱۳۶۶ش، ص۲۳۴.</ref>


۴. عدالت عامل گسترش محبت و علائق اجتماعي. امام علي(ع) در بيان رابطه عدل و محبت در کلام خود چنين مي فرمايند: بهترين چيزي که حکمرانان را خشنود مي سازد به پا داشتن عدل در شهرها و آشکار ساختن محبت رعيت است البته محبت رعيت هنگامي آشکار مي گردد که سينه هاي آنان (از عقده ها و حقارت هايي که ناشي از بي عدالتي است) سالم باشد. و نصيحت آنان هنگامي صحيح است که حکمرانان را نگهداري کنند و حکومتشان را سنگين نشمارند (يعني از آنها به سبب عدالتشان راضي باشند).<ref>جورج جورداق، بخشي از زيبايي هاي نهج البلاغه، ترجمه محمد رضا انصاري، کانون انتشارات محمدي، ۱۳۶۶ش، ص۲۳۴.</ref>
== عدالت اجتماعی در گفتار حضرت علی(ع) ==
== الف: رعایت انصاف نسبت به بندگان خدا ==
علی(ع) در فرمان خود به مالک اشتر چنین فرمود: نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود، و از جانب افراد خاص خاندانت، و از جانب رعایائی که به آنها علاقمندی، انصاف به خرج ده! که اگر چنین نکنی، ستم نموده‌ای! و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگان، دشمن او خواهد بود، و کسی که خداوند دشمن او باشد دلیلش را باطل می‌سازد و با او به جنگ می‌پردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند؛ و بدان، هیچ چیز در تغییر نعمت‌های خدا و تعجیل انتقام و کیفرش، از اصرار بر ستم سریع تر و زودرس تر نیست، چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را می‌شنود و در کمین ستمگران است.<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>


==عدالت اجتماعي در گفتار حضرت علي(ع) ==
== ب: ظلم نکردن نسبت به مردم ==
امام علی(ع) به استاندار فارس فرمود:


==الف: رعايت انصاف نسبت به بندگان خدا==
عدالت را پیشه خود نما و از تعدی و ظلم به مردم، دوری گزین، زیرا که تجاوز و تعدی، سبب فرار و دوری مردم از تو خواهد شد و ظلم و ستم سبب قیام مردم و توسل آنها به شمشیر علیه تو می‌شود.<ref>نهج البلاغه، قصار الحکم، ۴۷۶.</ref>


علي(ع) در فرمان خود به مالک اشتر چنين فرمود: نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود، و از جانب افراد خاص خاندانت، و از جانب رعايائي که به آنها علاقمندي، انصاف به خرج ده! که اگر چنين نکني، ستم نموده اي! و کسي که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پيش از بندگان، دشمن او خواهد بود، و کسي که خداوند دشمن او باشد دليلش را باطل مي سازد و با او به جنگ مي پردازد تا دست از ظلم بردارد يا توبه کند. و بدان، هيچ چيز در تغيير نعمت هاي خدا و تعجيل انتقام و کيفرش، از اصرار بر ستم سريع تر و زودرس تر نيست، چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را مي شنود و در کمين ستمگران است.<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>
== ج: توجه به نیازمندان ==
در این رابطه امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرمایند:


==ب: ظلم نکردن نسبت به مردم==
خداوند سبحان غذا ونیاز حاجتمندان را در اموال ثروتمندان معین کرده، پس هیچ فقیری نیست مگر آنکه ثروتمندی از آن استفاده نموده باشد، و خداوند متعال در این باره از آنها خواهد پرسید.<ref>نهج البلاغه، قصار الحکم، ۳۲۸.</ref>


امام علي(ع) به استاندار فارس فرمود:
آن حضرت در فرمان خود به مالک اشتر نیز چنین می‌فرماید:


عدالت را پيشه خود نما و از تعدي و ظلم به مردم، دوري گزين، زيرا که تجاوز و تعدي، سبب فرار و دوري مردم از تو خواهد شد و ظلم و ستم سبب قيام مردم و توسل آنها به شمشير عليه تو مي شود.<ref>نهج البلاغه، قصار الحکم، ۴۷۶.</ref>
الله الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم من المساکین و المحتاجین و اهل البؤسی و الزمنی.<ref>نهج البلاغه، نامه، ۵۳.</ref>


==ج: توجه به نيازمندان==
خدا را! خدا را! در مورد طبقه پایین، آنها که راه چاره ندارند، یعنی مستمندان و نیازمندان و تهیدستان و از کار افتادگان.


در اين رابطه امير مومنان علي(ع) مي فرمايند:
== د: برابری فرصت‌ها ==
حضرت علی(ع) در این باره موضع‌گیری سرسختانه نموده، و به مجرّد اینکه به خلافت دست یافت، عنوان نمود تمام امتیازات سیاسی و اقتصادی که به نزدیکان و دوستان و فامیل خلیفه سابق به ناحق داده شده است را از آنها خواهد گرفت، و در این باره فرمود:


خداوند سبحان غذا ونياز حاجتمندان را در اموال ثروتمندان معين کرده، پس هيچ فقيري نيست مگر آنکه ثروتمندي از آن استفاده نموده باشد، و خداوند متعال در اين باره از آنها خواهد پرسيد.<ref>نهج البلاغه، قصار الحکم، ۳۲۸.</ref>
به خدا سوگند! آنچه بیهوده از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده، اگر بیابم، به صاحبش بازمی‌گردانم، گرچه زنانی را به آن کابین بسته یا کنیزانی را با آن خریده باشند، زیرا عدالت گشایش می‌آورد، و آن کس که عدالت بر اوگران آید، تحمل ظلم و ستم بر او گران‌تر خواهد بود.<ref>نهج البلاغه، خطبه، ۱۵.</ref>


آن حضرت در فرمان خود به مالک اشتر نيز چنين مي فرمايد:
۵. اجرای قانون برای همه (تساوی همه در برابر قانون)


الله الله في الطبقه السفلي من الذين لا حيله لهم من المساکين و المحتاجين و اهل البؤسي و الزمني.<ref>نهج البلاغه، نامه، ۵۳.</ref>
در حکومت نا عادلانه قانون به اجراء در نیاید مگر برای مستضعفین، اما صاحبان مقام و ثروت، در مقابل قانون مصونیت داشته باشند.


خدا را! خدا را! در مورد طبقه پايين،آنها که راه چاره ندارند، يعني مستمندان و نيازمندان و تهيدستان و از کار افتادگان.
امام علی(ع)، با این شیوه از ظلم و ستم قاطعانه و سرسختانه، مبارزه نمود. چنان‌که در این باره فرموده است:


==د: برابري فرصت ها==
ستم دیدگانی که در نظرها ذلیل و پست هستند، از نظر من عزیز و محترمند، تا حقشان را بگیرم، و نیرومندان ستمگر در نظر من حقیر و پستند، تا حق دیگران را از آنها بستانم.<ref>نهج البلاغه، خطبه، ۳۷.</ref>


حضرت علي(ع) در اين باره موضع گيري سرسختانه نموده، و به مجرّد اينکه به خلافت دست يافت، عنوان نمود تمام امتيازات سياسي و اقتصادي که به نزديکان و دوستان و فاميل خليفه سابق به ناحق داده شده است را از آنها خواهد گرفت، و در اين باره فرمود:
== و، تجاوز نکردن به حقوق دیگران مخصوصاً مظلومین ==
امام(ع) می‌فرمایند: «ستم بر ناتوان، بدترین ستم است».<ref>نهج البلاغه، نامه، ۳۶.</ref>


به خدا سوگند! آنچه بيهوده از بيت المال مسلمين به اين و آن بخشيده، اگر بيابم، به صاحبش باز مي گردانم، گرچه زناني را به آن کابين بسته و يا کنيزاني را با آن خريده باشند، زيرا عدالت گشايش مي آورد، و آن کس که عدالت بر اوگران آيد، تحمل ظلم و ستم بر او گران تر خواهد بود.<ref>نهج البلاغه، خطبه، ۱۵.</ref>
و نیز می‌فرماید: «بدا به حال آن که فقرا و مساکین، خصم او باشند».<ref>نهج البلاغه، نامه، ۲۶.</ref>


۵. اجراي قانون براي همه (تساوي همه در برابر قانون)
آنچه لازم است در پایان این مقاله تذکر داده شود، لزوم الگو قرار دادن حضرت علی(ع) در تمام شئون و عرصه‌های زندگی، خصوصا عدالت خواهی و عدالت جویی است. همه ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که تنها در سایه عدالت و عنایت است که می‌توان رشد و بالندگی را در جامعه انتظار داشت، هر چند رسیدن به این مرتبه همتی عالی و عزمی قوی و اراده ای پولادین می‌طلبد که دور از دسترس نیست.
 
در حكومت نا عادلانه قانون به اجراء در نيايد مگر براي مستضعفين، اما صاحبان مقام و ثروت، در مقابل قانون مصونيت داشته باشند.
 
امام علي(ع) ، با اين شيوه از ظلم و ستم قاطعانه و سرسختانه، مبارزه نمود. چنانکه در اين باره فرموده است:
 
ستم ديدگاني که در نظرها ذليل و پست هستند، از نظر من عزيز و محترمند، تا حقشان را بگيرم، و نيرومندان ستمگر در نظر من حقير و پستند، تا حق ديگران را از آنها بستانم.<ref>نهج البلاغه، خطبه، ۳۷.</ref>
 
==و، تجاوز نکردن به حقوق ديگران مخصوصا مظلومين==
 
امام(ع) مي فرمايند: «ستم بر ناتوان، بدترين ستم است».<ref>نهج البلاغه، نامه، ۳۶.</ref>
 
و نيز مي فرمايد: «بدا به حال آن که فقرا و مساکين، خصم او باشند».<ref>نهج البلاغه، نامه، ۲۶.</ref>
 
آنچه لازم است در پايان اين مقاله تذکر داده شود، لزوم الگو قرار دادن حضرت علي(ع) در تمام شئون و عرصه هاي زندگي، خصوصا عدالت خواهي و عدالت جويي است. همه ما بايد به اين نکته توجه داشته باشيم که تنها در سايه عدالت و عنايت است که مي توان رشد و بالندگي را در جامعه انتظار داشت، هر چند رسيدن به اين مرتبه همتي عالي و عزمي قوي و اراده اي پولادين مي طلبد که دور از دسترس نيست.
{{پایان پاسخ}}
{{پایان پاسخ}}
{{مطالعه بیشتر}}
{{مطالعه بیشتر}}
==معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:==


۱ـ اصول عدالت اجتماعي، محمد محمدي گيلاني، قم، انتشارات جهان آرا.
== معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر ==
۱ـ اصول عدالت اجتماعی، محمد محمدی گیلانی، قم، انتشارات جهان آرا.


۲ـ اصول عدالت علوي، جمعي از نويسندگان، تهران موسسه فرهنگي قدر ولايت، ۱۳۸۰ش.  
۲ـ اصول عدالت علوی، جمعی از نویسندگان، تهران مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۸۰ش.
{{پایان مطالعه بیشتر}}
{{پایان مطالعه بیشتر}}


==منابع==
== منابع ==
<references />
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
{{شاخه
  | شاخه اصلی = کلام
  | شاخه اصلی = کلام
|شاخه فرعی۱ = عدل الهی  
|شاخه فرعی۱ = عدل الهی
|شاخه فرعی۲ = عدل
|شاخه فرعی۲ = عدل
|شاخه فرعی۳ =  
|شاخه فرعی۳ =
}}
}}
{{تکمیل مقاله
{{تکمیل مقاله
  | شناسه =  
  | شناسه =
  | تیترها =  
  | تیترها =
  | ویرایش =  
  | ویرایش =
  | لینک‌دهی =  
  | لینک‌دهی =
  | ناوبری =  
  | ناوبری =
  | نمایه =  
  | نمایه =
  | تغییر مسیر =  
  | تغییر مسیر =
  | ارجاعات =  
  | ارجاعات =
  | بازبینی =  
  | بازبینی =
  | تکمیل =  
  | تکمیل =
  | اولویت =  
  | اولویت =
  | کیفیت =  
  | کیفیت =
}}
}}
{{پایان متن}}
{{پایان متن}}

نسخهٔ ‏۱۳ فوریهٔ ۲۰۲۱، ساعت ۰۹:۳۴

سؤال

عدالت را از دیدگاه حضرت علی(ع) تبیین کنید؟

عدالت، محوری‌ترین، بنیادی‌ترین و شامل‌ترین مسئله سیاست و حکومت علوی است. نام مقدس امام علی(ع)، آن چنان با عدالت درآمیخته که نام علی، عدالت را تداعی می‌کند و عدالت، علی را. عدالت، همواره سرمشقی مهم در زندگی علی(ع) بود و او در راه اجرای عدالت و گسترش قسط، شهد شهادت نوشید.

در نظام علوی و در آموزه‌های آن عدالت مجسّم، هیچ مصلحتی بالاتر از مصلحت اقامه عدل نیست. تأمل در کلام علی(ع) جایگاه عدالت را بیش از پیش در اذهان روشن‌تر خواهد کرد.

فردی از حضرت علی(ع) پرسید: أیهما أفضل: العدل او الجود؟ آیا عدالت شریف تر و بالاتر است یا بخشندگی؟ علی(ع) به دو دلیل می‌فرماید عدل از جود بالاتر است، یکی اینکه: «العدل یضع الامور مواضعها و الجود یخرجها من جهتها» یعنی عدل امور و جریان‌ها را در مسیر و مجرای طبیعی خود قرار می‌دهد. اما جود جریان‌ها را از مجرای طبیعی خود خارج می‌سازد. دیگر اینکه می‌فرماید: «العدل سائس عام والجود عارض خاص» عدالت قانونی است عام و شامل که همه اجتماع را در بر می‌گیرد، اما جود و بخشش یک حالت استثنائی و غیر کلی است که اگر جنبه قانونی و عمومی پیدا کند و کلیت یابد دیگر جود نیست. علی(ع) آنگاه نتیجه می‌گیرد «فالعدل اشرفهما و افضلهما یعنی پس از میان عدالت وجود، آن که اشرف و افضل است عدالت است.[۱]

عدالت دارای شاخه‌های زیادی است اما علی(ع) به عدالت از چه جنبه آن می‌نگریسته است؟ با نگاه به سیره و کلام آن حضرت معلوم می‌شود به جنبه اجتماعی عدالت توجه بیشتری داشته است. از یک طرف از سخنان علی(ع) و از طرف دیگر از عمل ایشان مخصوصا از طرز رفتاری که در دوره زعامت و حکومت خود داشت، معلوم می‌شود که عدالت به صورت یک فلسفه اجتماعی اسلامی مورد توجه او بوده و آن را ناموس بزرگ اسلام تلقی می‌کرده و از هر چیزی بالاتر می‌دانسته است؛ بنابراین ما نیز به بررسی یک از شاخه‌های عدالت ـ یعنی عدالت اجتماعی ـ تنها در کلام (نه سیره) آن حضرت می‌پردازیم.

اثرات عدالت اجتماعی از نگاه امیر المومنین

همان‌طور که ظلم و بی عدالتی در جامعه به خصوص از سوی حکام دارای اثرات و عواقب بدی است و بنا به فرمایش حضرت علی(ع) مهم‌ترین عامل براندازی حکومت‌ها و زوال دولت‌ها بی عدالتی است.[۲] رعایت عدالت هم به نوبه خود برای دولت و مردم دارای اثراتی است. مهم‌ترین اثر آن برای دولت‌ها این است که سبب ماندگاری و محبوبیت دولت‌ها می‌شود.[۳] هم چنین می‌توان اثرات و فواید زیر را برای اجتماع در نظر گرفت:

۱. پیشرفت و گسترش جامعه در امور مادی و معنوی. امیر المومنین علی(ع) در همین زمینه می‌فرمایند: فی العدل سعه و من ضاق علیه فالجور أضیق.[۴] در به کار بستن عدل وسعت و گشایشی (در امور مادی و معنوی) است (که در هیچ زمینه دیگری چنین گشایشی یافت نمی‌شود) عدل بر هر کسی تنگ گیرد البته جور و ستم بر وی تنگ‌تر خواهد گرفت.

۲. عدالت عامل پیشگیری از فساد اخلاقی و ناراحتی‌های روحی. امیر المومنین علی(ع) در خطبه ای که در صفین ایراد فرمود به این مطلب چنین اشاره فرمود: پس وقتی رعیت حق والی را ادا کرد و والی حق او را ادا نمود، حق در میان آنها عزت می‌یابد و راه‌های دین بر پا می‌گردد و نشانه‌های عدل اعتدال می‌یابد، پس زمانه به آن (یعنی عدل) آباد می‌گردد و به بقای دولت امید می‌رود و مطامع دشمنان به نومیدی می‌گراید. اما اگر رعیت بر ولیّ خود غلبه کند یا والی بر رعیت ستم روا دارد اختلاف کلمه روی می‌دهد و نشانه‌های ستم و ظلم آشکار گردد و دغلبازی در دین بسیار شود و احکام دین معطل ماند و فساد و منکر میان مردم بسیار گردد پس آنجا ابرار خوار گردند و اشرار عزیز و وظایفی که خدا برای مردم مقرر فرموده است در نظر شان بزرگ و دشوار آید.[۵]

۳. عدالت عامل وحدت و اتحاد مردم با یکدیگر. امام علی(ع) فرمود: العدل قوام البریه.[۶] عدل اساس پایداری و اتحاد مردم است.

۴. عدالت عامل گسترش محبت و علائق اجتماعی. امام علی(ع) در بیان رابطه عدل و محبت در کلام خود چنین می‌فرمایند: بهترین چیزی که حکمرانان را خشنود می‌سازد به پا داشتن عدل در شهرها و آشکار ساختن محبت رعیت است البته محبت رعیت هنگامی آشکار می‌گردد که سینه‌های آنان (از عقده‌ها و حقارت‌هایی که ناشی از بی عدالتی است) سالم باشد؛ و نصیحت آنان هنگامی صحیح است که حکمرانان را نگهداری کنند و حکومتشان را سنگین نشمارند (یعنی از آنها به سبب عدالتشان راضی باشند).[۷]

عدالت اجتماعی در گفتار حضرت علی(ع)

الف: رعایت انصاف نسبت به بندگان خدا

علی(ع) در فرمان خود به مالک اشتر چنین فرمود: نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود، و از جانب افراد خاص خاندانت، و از جانب رعایائی که به آنها علاقمندی، انصاف به خرج ده! که اگر چنین نکنی، ستم نموده‌ای! و کسی که به بندگان خدا ستم کند، خداوند پیش از بندگان، دشمن او خواهد بود، و کسی که خداوند دشمن او باشد دلیلش را باطل می‌سازد و با او به جنگ می‌پردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند؛ و بدان، هیچ چیز در تغییر نعمت‌های خدا و تعجیل انتقام و کیفرش، از اصرار بر ستم سریع تر و زودرس تر نیست، چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را می‌شنود و در کمین ستمگران است.[۸]

ب: ظلم نکردن نسبت به مردم

امام علی(ع) به استاندار فارس فرمود:

عدالت را پیشه خود نما و از تعدی و ظلم به مردم، دوری گزین، زیرا که تجاوز و تعدی، سبب فرار و دوری مردم از تو خواهد شد و ظلم و ستم سبب قیام مردم و توسل آنها به شمشیر علیه تو می‌شود.[۹]

ج: توجه به نیازمندان

در این رابطه امیر مؤمنان علی(ع) می‌فرمایند:

خداوند سبحان غذا ونیاز حاجتمندان را در اموال ثروتمندان معین کرده، پس هیچ فقیری نیست مگر آنکه ثروتمندی از آن استفاده نموده باشد، و خداوند متعال در این باره از آنها خواهد پرسید.[۱۰]

آن حضرت در فرمان خود به مالک اشتر نیز چنین می‌فرماید:

الله الله فی الطبقه السفلی من الذین لا حیله لهم من المساکین و المحتاجین و اهل البؤسی و الزمنی.[۱۱]

خدا را! خدا را! در مورد طبقه پایین، آنها که راه چاره ندارند، یعنی مستمندان و نیازمندان و تهیدستان و از کار افتادگان.

د: برابری فرصت‌ها

حضرت علی(ع) در این باره موضع‌گیری سرسختانه نموده، و به مجرّد اینکه به خلافت دست یافت، عنوان نمود تمام امتیازات سیاسی و اقتصادی که به نزدیکان و دوستان و فامیل خلیفه سابق به ناحق داده شده است را از آنها خواهد گرفت، و در این باره فرمود:

به خدا سوگند! آنچه بیهوده از بیت المال مسلمین به این و آن بخشیده، اگر بیابم، به صاحبش بازمی‌گردانم، گرچه زنانی را به آن کابین بسته یا کنیزانی را با آن خریده باشند، زیرا عدالت گشایش می‌آورد، و آن کس که عدالت بر اوگران آید، تحمل ظلم و ستم بر او گران‌تر خواهد بود.[۱۲]

۵. اجرای قانون برای همه (تساوی همه در برابر قانون)

در حکومت نا عادلانه قانون به اجراء در نیاید مگر برای مستضعفین، اما صاحبان مقام و ثروت، در مقابل قانون مصونیت داشته باشند.

امام علی(ع)، با این شیوه از ظلم و ستم قاطعانه و سرسختانه، مبارزه نمود. چنان‌که در این باره فرموده است:

ستم دیدگانی که در نظرها ذلیل و پست هستند، از نظر من عزیز و محترمند، تا حقشان را بگیرم، و نیرومندان ستمگر در نظر من حقیر و پستند، تا حق دیگران را از آنها بستانم.[۱۳]

و، تجاوز نکردن به حقوق دیگران مخصوصاً مظلومین

امام(ع) می‌فرمایند: «ستم بر ناتوان، بدترین ستم است».[۱۴]

و نیز می‌فرماید: «بدا به حال آن که فقرا و مساکین، خصم او باشند».[۱۵]

آنچه لازم است در پایان این مقاله تذکر داده شود، لزوم الگو قرار دادن حضرت علی(ع) در تمام شئون و عرصه‌های زندگی، خصوصا عدالت خواهی و عدالت جویی است. همه ما باید به این نکته توجه داشته باشیم که تنها در سایه عدالت و عنایت است که می‌توان رشد و بالندگی را در جامعه انتظار داشت، هر چند رسیدن به این مرتبه همتی عالی و عزمی قوی و اراده ای پولادین می‌طلبد که دور از دسترس نیست.


معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱ـ اصول عدالت اجتماعی، محمد محمدی گیلانی، قم، انتشارات جهان آرا.

۲ـ اصول عدالت علوی، جمعی از نویسندگان، تهران مؤسسه فرهنگی قدر ولایت، ۱۳۸۰ش.


منابع

  1. ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۷۲، ص۳۵۰.
  2. ↑ شرح غررالحکم و دررالکلم، محمد علی انصاری، چاپ هشتم، ج۲، ص۵۹۲.
  3. ↑ نهج البلاغه، محمد عبده، قم، دارالذخائر، ۱۴۱۲ق، البلاغه، حکمت ۴۷۶.
  4. ↑ شرح غررالحکم، همان، ج۲، ص۵۱۵.
  5. ↑ نهج البلاغه، ترجمه اسد الله مبشری، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۶ش، ج۱، ص۸۶۷.
  6. ↑ شرح غررالحکم، همان، ج۱، ص ۲۸.
  7. ↑ جورج جورداق، بخشی از زیبایی‌های نهج البلاغه، ترجمه محمد رضا انصاری، کانون انتشارات محمدی، ۱۳۶۶ش، ص۲۳۴.
  8. ↑ نهج البلاغه، نامه ۵۳.
  9. ↑ نهج البلاغه، قصار الحکم، ۴۷۶.
  10. ↑ نهج البلاغه، قصار الحکم، ۳۲۸.
  11. ↑ نهج البلاغه، نامه، ۵۳.
  12. ↑ نهج البلاغه، خطبه، ۱۵.
  13. ↑ نهج البلاغه، خطبه، ۳۷.
  14. ↑ نهج البلاغه، نامه، ۳۶.
  15. ↑ نهج البلاغه، نامه، ۲۶.
مقاله‌های مرتبط
برگرفته از «https://fa.wikipasokh.com/index.php?title=عدالت_اجتماعی_از_دیدگاه_امام_علی(ع)&oldid=15066»