چرا خدا را عبادت می‌کنیم

سؤال

چرا خدا را عبادت می‌کنیم؟ فلسفه و حقیقت عبادت چیست؟

شکرگزاری، خودسازی، خضوع و تسلیم در برابر خداوند را از دلایل عبادت خداوند می‌دانند. گفته شده روح عبادت تذکر است که آگاهی نفس را نسبت به خداوند بیدار می‌کند. مفسران قرآن ذیل آیه ۵۶ سوره ذاریات گفته‌اند غرض از خلقت انسان عبادت است و آن کمالی است که انسان را به سعادت دائمی می‌رساند. در این‌باره گفته‌اند عبادت، موجب تزکیه نفس می‌شود و نفس تزکیه شده استعداد راه یافتن به حقیقت عبادت، یعنی معرفت به حق را پیدا می‌کند.

اثر مشترک همه عبادات را پرورش روح خضوع و تسلیم در مقابل حق دانسته‌اند. فلسفه عبادت را این می‌دانند که همواره انسان در یادش باشد که بنده و مکلّف است. عبادت و پرستش خدا را مایه تکامل روحی انسان می‌دانند. علامه طباطبایی حقیقت عبادت را این می‌داند که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت واداشته و رو به سوی مقام رب خود آورد. مکارم شیرازی، پرستش خدا و عبادت وی را برای این می‌داند که حس تقدیر و شکرگزاری در انسان زنده می‌شود.

دلایل عبادت

عبادت در برابر پروردگار را از عوامل خودسازی و به عنوان تکامل انسانی یاد می‌کنند. گفته شده بر اساس آیات قرآن، خداوند از عبادت انسان‌ها بی‌نیاز است و آثار و فواید عبادات به خود انسان‌ها بازمی‌گردد. خضوع و تواضع در پیشگاه خدا، شکستن غرور و سرکشی، یاد خداوند، ازبین بردن غفلت، در مسیر بندگی قرار گرفتن، از دلایل و فلسفه عبادات ذکر شده است. خضوع و خشوع در برابر موجودی که از علم، قدرت و عظمت لایتناهی است از فلسفه عبادت شمرده می‌شود. محسن قرائتی مفسر معاصر قرآن، پاسخ به احساسات، پاسخ به استمداد و نیاز، پاسخ به عشق و انس و نیاز به آرامش و راه خودسازی را از دلایل عبادت ذکر می‌کند. روح عبادت را تذکر می‌دانند که آگاهی نفس را نسبت به ذات حق بیدار می‌کند. فلسفه عبادت را این می‌دانند که همواره انسان در یادش باشد که بنده و مکلّف است.

مفسران ذیل آیه ۵۶ سوره ذاریات گفته‌اند غرض از خلقت انسان عبادت است و آن کمالی است که انسان را به سعادت دائمی می‌رساند. منظور از عبادت را مطلق اطاعت و فرمانبری می‌دانند. عبادت حقیقی آن است که انسان تمام کارهای زندگی خویش را با فرمان‌های خدا تطبیق کند؛ زیرا خدا برای همه کارهای زندگی فرمان و دستوری دارد. مکارم شیرازی، پرستش خدا و عبادت وی را برای این می‌داند که حس تقدیر و شکرگزاری در انسان زنده می‌شود و عبادت و پرستش خدا را مایه تکامل روحی انسان می‌داند. علامه طباطبایی حقیقت عبادت را این می‌داند که بنده، خود را در مقام ذلت و عبودیت واداشته و رو به سوی مقام رب خود آورد؛ یعنی این است که بنده از خود و از هر چیز دیگر بریده، به یاد پروردگار خود باشد، و او را ذکر گوید.

تسلیم در برابر خداوند

گفته شده همه عبادات یک اثر مشترک دارند و هر کدام یک تأثیر ویژه. اثر مشترک همه آنها پرورش روح خضوع و تسلیم در مقابل حق است. اثر ویژه هر کدام متناسب آن عبادت است؛ نماز نهی از فحشاء و منکر می‌کند، و روزه اراده را قوی و هوای نفس را تحت کنترل نیروی عقل درمی‌آورد؛ حج، انسان را از تمام رزق و برق‌های زندگی و تعلّقات حیات دور می‌سازد، و زکات، بخل و حرص و دنیا پرستی را کم می‌کند. ذکر خدا مایه آرامش دل است؛ و هر یک از اذکار، انسان را متوجّه یکی از صفات جلال و جمال خدا می‌کند، و او را به هماهنگی با حق تشویق می‌نماید. به این ترتیب، کسی که همه این عبادات را به جا می‌آورد، هم از اثرات عامّ آن بهره می‌گیرد و هم از تأثیرات ویژه آنها استفاده می‌کند؛ و می‌تواند فضایل اخلاقی را در پرتو آنها در وجود خود پرورش دهد.

برخی گفته‌اند با توجه به معنای «عبد» که اراده‌اش تابع اراده مولای خود است، بنابراین عبودیّت اظهار درجه خضوع در برابر کسی است که همه چیز از ناحیه اوست و کسی می‌تواند «معبود» باشد که نهایت انعام و اکرام را کرده است و او کسی جز خدا نیست. «عبودیّت» نهایت اوج تکامل روح یک انسان و قرب او به خداست و عبودیّت تسلیم مطلق در برابر ذات پاک اوست؛ عبادت تنها رکوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلکه روح عبادت تسلیم بی قید و شرط در برابر کمال مطلق و ذات بی مثالی است که از هر عیب و نقص مبرّاست.

امام خمینی عبادت را مطلق ثنای حق تعالی می‌داند و معتقد است حقیقت عبادت، سرایت دادن ثنای حق تا نشئه عوالم مادی و بدن است. به باور امام، عبادت اسراری دارد که نباید از آن غافل شد و تمام اسرار و اهداف عبادت به فعلیت رساندن کمالات انسان و الهی شدن انسان است. از جمله اسرار و اهداف عبادت آن است که باطن نفس، صورت عبودیت بگیرد؛ یعنی قلب و نفس نورانی گردد.

حقیقت عبادات: شناخت خداوند

محققان گفته‌اند بر اساس مبانی فلسفی ابن سینا حقیقت عبادت، ادراک و شناخت خداوند است؛ به گونه‌ای که تأملات فلسفی فی نفسه گونه‌ای عبادت به‌شمار می‌رود. ابن سینا در خصوص رابطه لذت و عبادت از نوعی ملازمت میان این دو سخن می͏‌گوید. او لذت را مانند ادراک، دارای مراتب چهارگانه حسی، تخیلی، وهمی و عقلی می‌داند که کامل‌ترین آن ادراک عقلی است و لذت عقلی بر لذت حسی رجحان دارد؛ زیرا متلذذ عقلی بر متلذذ حسی رجحان دارد. اوج ادراک عقلی، مرتبه ادراک و معرفت حق تعالی است و التذاذ در این مرتبه با طاعت و عبودیت حق تعالی و تفکر در اوصاف الهی حاصل می‌شود.

از منظر ابن سینا و ملاصدرا، عبادت ظاهر و باطنی دارد. ظاهر عبادت، موجب تزکیه نفس می‌شود و نفس تزکیه شده استعداد راه یافتن به حقیقت عبادت، یعنی معرفت به حق را پیدا می‌کند. با توجه به دیدگاه این دو فیلسوف، معرفت با عبادت رابطه‌ای دوسویه دارد. انسان با تفکر در خود و هستی، به نیاز وجودی‌اش نسبت به معبود پی می‌برد و با اراده و اختیارش، در برابر معبود سر تعظیم فرود می‌آورد. پس معرفت ابتدایی منجر به انجام عبادت ظاهری می‌شود و عبادت ظاهری نیز به تزکیه نفس می انجامد. نفس تزکیه شده در نهایت قابلیت این را می‌یابد که به معرفت حق تعالی یعنی عبادت حقیقی نائل شود.