آیه «انا لله و انا الیه راجعون»

سؤال

از آیه مبارکه ﴿... إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ استفاده می‌شود دوباره به خدا و وحدت می‌رسند؛ حال انسان‌هایی که به دلیل بعضی گناهان تا ابد در جهنم می‌مانند چگونه به خدا می‌پیوندند؟

به نظر می‌رسد برای روشن شدن پاسخ سئوال باید معنای آیه درست تبیین شود؛ این تفسیر از آیه که ﴿... إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ به معنای این باشد که ما روزی با خداوند پیوند داشته‌ایم و از او جدا شده‌ایم و در دنیا آمده (همان وحدتی که اشاره شده است)، و ﴿... إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ نیز به معنای این باشد که روزی دوباره به خداوند رسیده و با او متحد شده و جزئی از او خواهیم شد و پیوند مجدداً حاصل می‌شود که وحدت دوباره انسان‌ها با خداوند باشد؛ معنا و تفسیر صحیحی از آیه نیست و مخالف اعتقاد و باور صحیح است و هیچ مفسر، هیچ متکلم و فیلسوفی از مسلمانان چنین مطلبی را معتقد نیست.

در فلسفه و کلام اسلامی با دلایل متقن و محکم اثبات می‌گردد، خداوند تبارک و تعالی از تمامی جهات بسیط است و هیچ جنبه کثرت و ترکیبی در او راه ندارد و هرگز جزئی ندارد، حتی جزء ذهنی و عقلی و باید گفت او اصلاً ماهیت ندارد تا بخواهد جزء داشته باشد. زیرا اگر دارای جزء باشد به جزء خود نیاز پیدا کرده و این نیاز با بی‌نیازی واجب الوجود ب سازگاری ندارد.}} لذا این که فکر کنیم با توجه به این آیه روزی انسان‌ها از خداوند جدا شده (وحدتی که تصور شده است) و روزی هم خواهد آمد که دوباره به خداوند می‌پیوندند (دوباره به وحدت می‌رسند)، لذا تکلیف انسان‌هایی که در جهنم می‌مانند یا خلود در جهنم پیدا می‌کنند چه می‌شود، تصویر درستی نیست و هم مخالف آیات قرآن و روایات معصومین(ع) است و هم مخالف ادله عقلی و فلسفی.

معنا و تفسیر صحیح این آیه طبق آنچه در تفاسیر قرآن آمده چنین است، ﴿... إِنَّا لِلّهِ…﴾ اقرار به عبودیت و بندگی است و معنایش این است که ما همگی بندگان خدا و مملوک او هستیم، و جمله ﴿... وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ اقرار به بعث و معاد و زندگی پس از مرگ است، یعنی ما به سمت حکم و دادگاه الهی در حرکت هستیم؛ به خاطر همین مطلب است که امیر المؤمنین علی(ع) فرمودند: در هنگامی که می‌گوییم ﴿... إِنَّا لِلّهِ…﴾ اقرار می‌کنیم به ملکیت خداوند سبحان نسبت به خود و هر گاه می‌گوییم ﴿... إِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾یعنی ما انسان‌ها از بین می‌رویم و هالک هستیم و روزی می‌میریم. لذا جمله ﴿... إِنَّا لِلّهِ…﴾ به معنای این است که وجود انسان و آنچه متعلق به اوست، همگی از آن خداوند متعال است که به وجود آورنده و خالق انسان است، پس اوست وجود مستقل و قائم به ذات، و انسان در تمام احوال و افعال خود مستند به اوست، لذا هرگونه تصرفی مستقلاً مخصوص اوست و به هر صورت که بخواهد در عالم و در انسان‌ها تصرف می‌کند. و جمله ﴿... إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ نیز ناظر به قیامت است، یعنی مسیر حرکت انسان‌ها به سوی او برای حساب رسی و پاداش و جزاست.

در نتیجه معنای جمله ﴿... إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾این است که مبدأ و معاد خداوند تبارک و تعالی است، همه فعل‌ها و فیض‌ها داده مستقیم خداست و هیچ چیزی از خود انسان نیست. قرآن کریم از کسانی که منطق آنها همین است سخن می‌گوید، یکی از آنها حضرت سلیمان است. آنگاه که یکی از شاگردان وی در کمتر از چشم برهم زدنی، تخت ملکه سبأ را از یمن به فلسطین آورد، بدون هیچ غروری فرمود: {{قرآن|هذا من فضل ربی. هم چنین ذوالقرنین که توانست سدّ فلزی عظیمی بسازد که در ارتفاع و قطر چنان محکم بود که نه رفتن بر بالای آن در توان و استطاعت کسی بود و نه شکافتن آن مقدور کسی بود، باز در این حال فرمود: ﴿هذا رحمه من ربی﴾. این سخن ذوالقرنین و حضرت سلیمان همان ﴿... إِنَّا لِلّهِ…﴾ است و چنانچه جمله بعدی یعنی: ﴿فإذا جاء وعد ربی…﴾. ناظر به قیامت باشد، همان ﴿... إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ است؛ لذا انسان موحد اصل هویت خود و همه نعمت‌ها را از آن خداوند قادر و حکیم می‌داند.

در نتیجه آیه خطاب به مؤمنین و کسانی که مصیبت دیده‌اند البته مطلق مصیبت مد نظر است کوچک باشد یا بزرگ فرقی نمی‌کند؛ بیان می‌کند همه چیز از جانب خداست، لذا آرام باشید، در نتیجه انسان مؤمن و موّحد هرگز زبان به کفر نعمت و ناسپاسی و جزع و فزع نمی‌گشاید و صبر پیشه کرده و منتظر وعده‌های الهی در جهانِ دیگر است.

حال که معنای آیه روشن شد، باید گفت جمله ﴿... إِنَّا لِلّهِ وَإِنَّا إِلَیْهِ رَاجِعونَ﴾ ناظر به قیامت است و جهنم را نیز در بر می‌گیرد، پس منافاتی بین آیه و خلود در جهنم بعضی از انسان‌ها نیست.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱ـ توحید در قرآن، عبدالله جوادی آملی.

۲ـ چهل حدیث، امام خمینی.

۳ـ تفسیر تسنیم، ج۷، عبدالله جوادی آملی.