پیش نویس:عربی بودن قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
چرا قرآن به | چرا قرآن به عربی نازل شده و عربی بودن آن چه آثاری دارد؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{درگاه|سنت}} | {{درگاه|سنت}} | ||
| خط ۷: | خط ۷: | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
قرآن | قرآن کریم پس از چندین مرتبه صراحت گویی،'''[1]''' یکی از ویژگی‌های خود را زبان عربی دانسته است. از مهم ترین نظریه هایی که در زمینه زبان قرآن کریم عرضه شده است عرفی بودن زبان قرآن است، به این معنا که قرآن به زبان عربی قوم پیامبر اسلام –صلی الله علیه و آله- یعنی مردم حجاز نازل شده است و بر این اساس باید در بیان مقاصد از الفاظ و تعابیر آنان بهره گرفته و از قواعد دستور زبان آنان (عربی) پیروی کرده باشد، نه آنکه با الفاظ و تعابیر جدید یا در قالب قواعد جدیدی سخن گفته باشد.'''[2]''' | ||
در | در تأیید این نظریه، ادلّه و شواهد فراوانی وجود دارد که اینک مهمترین آنها را می آوریم: | ||
الف) عقل: مسلّم است که | الف) عقل: مسلّم است که خدای تعالی حکیم است و لازمه حکمتش آن است که کارهای پسندیده انجام دهد و از کارهای ناپسند دوری کند. یکی از کارهای ناپسند آن است که وقتی کسی با مخاطبش سخن می گوید، به زبان نامعهود و ناآشنا با مخاطبش سخن گوید یا الفاظ را در قالب زبانی و فرهنگی جز آنچه در میان آنان رایج است، به کار برد.'''[3]''' | ||
ب) | ب)سیره عقلا: صرف نظر از آن که به لحاظ عقلی تکلّم به زبان نامعهود و ناآشنا با مخاطبان ناپسند و قبیح است، از خدای حکیم سر نمی زند، سیره عقلا در هر عصر نیز همواره چنین بوده است که به منظور القای مقاصد خود به زبانی که معهود مخاطبان بوده باشد سخن گفته اند. حتّی آنان که به زبان مخاطبان خود آشنایی نداشته اند، تلاش کرده اند که یا نخست به فراگیری زبان آنان روی بیاورند و سپس به تفهیم مقاصد خویش به آنان بپردازند یا از کسانی که زبان را می دانند، برای این امر کمک بگیرند. بنابراین خدای بزرگ که در رأس عقلای عالم است، به طریق اولی باید با مخاطبان خود به زبان معهود آنان مقاصد خویش را القاء کند.'''[4]''' | ||
ج) قرآن: ملاحظه | ج) قرآن: ملاحظه آیات قرآنی و تفاسیری که مفسران پژوهشگر بر آنها نوشته اند، نشان می دهد، در قرآن هیچ واژه ای نیست که در زبان قوم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نبوده باشد یا جمله ای نیست که در غیر قالب زبانی و فرهنگی آن قوم بوده باشد. علاوه بر این بسیاری از آیات قرآن بر نزول آن به زبان قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ دلالت دارد. از جمله: «کتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیا لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ أَعْجَمِی وَ عَرَبِی'''[5]'''» یعنی: «(این) کتابی است که آیاتش به صورت خوانش عربی برای مردمی که (آن را) می فهمند، بیان شده است و اگر آن را خوانش غیرعربی می کردیم، می گفتند: چرا آیاتش (به زبان ما) بیان نشده است. آیا آن غیر عربی باشد و حال آن که (زبان ما) عربی است». چنان که ملاحظه شد، قرآن تصریح دارد که غرض از نزولش آن است که قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ آن را بفهمند و در آن اندیشه کنند و بدیهی است لازمه این امر آن است که قرآن به زبان معهود آنان باشد، به همین رو خدای تعالی فرمود: «ما آن را خوانش عربی کردیم، بلکه آن را بفهمند». آیه علاوه بر آن که صراحت بر این معنا که قرآن به زبان قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ نازل شده، حاوی نوعی استدلال نیز بر این معناست. توضیح آن که: چنانکه گوینده ای با مخاطبان خود به زبان ناآشنایشان سخن بگوید، به طور طبیعی با این اعتراض آنان مواجه خواهد شد که چرا به زبان خودمان با ما سخن نمی گویی. چنین اعتراضی در خصوص قرآن نیز چنانچه به زبان قوم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نازل نشده بود، قابل طرح است. چنان که در آیه شریفه آمده است، آنان می گفتند: «چرا قرآن (به زبان ما) بیان نشده است؟ چرا در حالی که ما عرب هستیم، قرآنی که برای ما نازل شده، به زبان غیر عربی است؟». در حالی که قرآن یکی از مهم ترین پدیده های تاریخی است و انگیزه های فراوانی برای نقل چنین اعتراضی در خصوص آن وجود داشته است، هیچ کس در تاریخ این اعتراض را از قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل نکرده است، و از این عدم اعتراض روشن می شود که قرآن به همان زبان رایج و معهود خودشان نازل شده است. این آیه، زبان قرآن را عربی خوانده و اعجمی بودن آن را انکار کرده است. این دو واژه بر معنایی ژرف تر و گسترده تر از نوع واژگان دلالت دارد، یعنی عربی بودن قرآن و اعجمی نبودن آن تنها به این معنا نیست که نوع واژگان قرآن عربی است و مثلاً فارسی و رومی حبشی و نظایر آنها نیست، بلکه بر این معنا نیز دلالت دارد که زبان قرآن قابل فهم برای آنان است و از هرگونه گنگی خالی است.'''[6]''' به همین رو راغب می نویسد: «عربی به معنای سخن شیوا و آشکار است» در مقابل اعجم کسی که در زبانش نوعی گنگی است، چه عرب باشد یا غیر عرب، و این به آن جهت است که عرب از (زبان) عجم (غیر عرب) کم می فهمد.'''[7]''' | ||
د) | د) حدیث: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرمود: «انَّ القران نزل بلغه العرب فهو یخاطب فیه اهل اللسان بلغتهم...»'''[8]''' یعنی: «قرآن به زبان عربی نازل شده است، از اینرو در آن با اهل زبان به زبانشان سخن می گوید». در حدیث دیگری از امام رضا ـ علیه السّلام ـ آمده است: «قال ابن السّکیت لِاَبی الحسن الرضا ـ علیه السّلام ـ: لِماذا بَعَثَ اللهَ تعالی موسی بن عمران بِیدِه البیضا و العصا، و آله السحر، و بعث عیسی بالطّب، و بعث محمّداً بالکلام و الخطب؟ فقال له ابو الحسن ـ علیه السّلام ـ: اِنّ الله تعالی لمّا بعث موسی ـ علیه السّلام ـ کان الاغلب علی اهل عصره السحر فاتاهم من عندالله تعالی بما لم یکن (مِن) عند القوم و فی وُسعهم مثله، و بما ابطل به سحرهم و اثبت به الحجّه علیهم، و اِنّ الله تعالی بعث عیسی ـ علیه السّلام ـ فی وقت ظهرت فیه الزمانات و احتاج الناس الی الطّب فاتاهم من عندالله بما لم یکن عندهم مثله، و بما احیی لهم الموتی و ابرء الاکمه و الابرص باذن الله، و اثبت به الحجّه علیهم، و ان الله تبارک و تعالی بعث محمّدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فی وقت کان الاغلب علی اهل عصره الخطب و الکلام و اظنه قال و الشعر فاتاهم من کتاب الله عزّوجل و مواعظه و احکامه ما ابطل به قولهم و اثبت به الحجه علیهم فقال ابن السکیت: تا الله مارأیت مثلک الیوم قط فما الحجه علی الخلق الیوم فقال ـ علیه السّلام ـ: العقل تعرف به الصادق علی الله فتصدقه، وَ الکاذب علی الله فتکذبه، فقال ابن السکیت و هذا و الله الجواب». | ||
یعنی: «ابن | یعنی: «ابن سکیت که اصحاب امام رضا ـ علیه السّلام ـ است از حضرت راجع به تفاوت معجزه حضرت موسی و عیسی ـ علیهما السّلام ـ و حضرت محمّد ـ صلی الله علیه و آله ـ سؤال می کند در جواب می فرماید: معجزه حضرت موسی که عصا بود چون سحر و جادو در زمانش خیلی رشد کرده بود و معجزه حضرت عیسی که شفاء و مرده زنده کردن بود چون علم طب پیشرفت کرده بود و معجزه پیامبر اسلام که قرآن بود چون فصاحت و بلاغت در زمانش رشد کرده بود... پس در مقابل فصاحت و بلاغت عرب باید قرآن با زبان عربی طبق فصاحت آنها نازل می شد».'''[9]''' | ||
هـ) | هـ) امتیازات زبان عربی: کامل ترین و جامع همه زبان ها به تصدیق زبانشناسان است.'''[10]''' از امام ـ علیه السّلام ـ راجع به آیه «بِلِسانٍ عَرَبِی مُبِینٍ» سؤال شد، امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: «زبان عرب می تواند مدلول سایر زبان ها را روشن سازد ولی سایر زبان ها مدلول زبان عربی را روشن نمی کنند.»'''[11]''' (بدیهی است هیچ زبانی مثل عربی از جهت کثرت واژه و مفاهیم فصاحت و بلاغت بدیع نخواهد بود). | ||
ی) مزیت زبان قرآن در تفاوت معنای واژه های همگون: اعجاز بیانی قرآن همین است که تمام ویژگی ها و نکات گوناگون واژه ها را رعایت نموده است.'''[12]''' به علاوه کلماتی که در عربی جدید دیده می شوند فقط در تصریفات (تغییر هیئت مثلاً ضَرَّ بشود اَضَرَّ)، جدید هستند نه از ریشه. بنابراین همه لغت ها به جزء لغت عرب رو به نابودی هستند که آن نیز به برکت قرآن، زنده و جاوید، پیر و فرسوده نمی گردد.'''[13]''' | |||
----'''[1]. قرآن | ----'''[1]. قرآن كریم، سوره های نحل / 103؛ شعراء / 195؛ فصلت / 44؛ یوسف / 2؛ رعد / 37؛ طه، و... .''' | ||
'''[2]. نكونام، جعفر، | '''[2]. نكونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ نگاری قرآن، قم، نشر هستی نما، چاپ اوّل، 1380ش، ص57، با كمی تغییر.''' | ||
'''[3]. همان، ص58.''' | '''[3]. همان، ص58.''' | ||
| خط ۳۴: | خط ۳۴: | ||
'''[5]. فصلت / 44.''' | '''[5]. فصلت / 44.''' | ||
'''[6]. | '''[6]. درآمدی بر تاریخ نگاری قرآن، همان، ص58ـ61.''' | ||
'''[7]. معجم مفردات الفاظ القرآن، قم، انتشارات | '''[7]. معجم مفردات الفاظ القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1382ش، ص340، ذیل عرب و نیز ماده عجم.''' | ||
'''[8]. | '''[8]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403ق، ج45، ص296؛ درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، همان، ص62.''' | ||
'''[9]. | '''[9]. تفسیر نورالثقلین، ج1، ص43 به نقل از عیون الاخبار الرضا(ع)، ذیل آیه 23 سوره بقره.''' | ||
'''[10]. مكارم | '''[10]. مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالكتب الاسلامیه، چاپخانه مدرسه امام امیرالمؤمنین، 1364ش، ج13، ص113.''' | ||
'''[11]. | '''[11]. طباطبایی، سید محمّد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، بنیاد علمی و فكری علاّمه، چاپ یکصد و بیست و هشتم، 1363ش، ج15، ص510.''' | ||
'''[12]. اسكندرلو، محمّد جواد، علوم قرآن ( | '''[12]. اسكندرلو، محمّد جواد، علوم قرآن (تقریرات درس آیت الله معرفت)، سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از كشور، چاپ اوّل، 1379ش، ص197.''' | ||
'''[13]. اسكندرلو، محمّد جواد، علوم قرآن ( | '''[13]. اسكندرلو، محمّد جواد، علوم قرآن (تقریرات درس آیت الله معرفت)، سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از كشور، چاپ اوّل، 1379ش، ص197.''' | ||
نسخهٔ ۳ مارس ۲۰۲۵، ساعت ۲۰:۲۷
چرا قرآن به عربی نازل شده و عربی بودن آن چه آثاری دارد؟
قرآن کریم پس از چندین مرتبه صراحت گویی،[1] یکی از ویژگی‌های خود را زبان عربی دانسته است. از مهم ترین نظریه هایی که در زمینه زبان قرآن کریم عرضه شده است عرفی بودن زبان قرآن است، به این معنا که قرآن به زبان عربی قوم پیامبر اسلام –صلی الله علیه و آله- یعنی مردم حجاز نازل شده است و بر این اساس باید در بیان مقاصد از الفاظ و تعابیر آنان بهره گرفته و از قواعد دستور زبان آنان (عربی) پیروی کرده باشد، نه آنکه با الفاظ و تعابیر جدید یا در قالب قواعد جدیدی سخن گفته باشد.[2]
در تأیید این نظریه، ادلّه و شواهد فراوانی وجود دارد که اینک مهمترین آنها را می آوریم:
الف) عقل: مسلّم است که خدای تعالی حکیم است و لازمه حکمتش آن است که کارهای پسندیده انجام دهد و از کارهای ناپسند دوری کند. یکی از کارهای ناپسند آن است که وقتی کسی با مخاطبش سخن می گوید، به زبان نامعهود و ناآشنا با مخاطبش سخن گوید یا الفاظ را در قالب زبانی و فرهنگی جز آنچه در میان آنان رایج است، به کار برد.[3]
ب)سیره عقلا: صرف نظر از آن که به لحاظ عقلی تکلّم به زبان نامعهود و ناآشنا با مخاطبان ناپسند و قبیح است، از خدای حکیم سر نمی زند، سیره عقلا در هر عصر نیز همواره چنین بوده است که به منظور القای مقاصد خود به زبانی که معهود مخاطبان بوده باشد سخن گفته اند. حتّی آنان که به زبان مخاطبان خود آشنایی نداشته اند، تلاش کرده اند که یا نخست به فراگیری زبان آنان روی بیاورند و سپس به تفهیم مقاصد خویش به آنان بپردازند یا از کسانی که زبان را می دانند، برای این امر کمک بگیرند. بنابراین خدای بزرگ که در رأس عقلای عالم است، به طریق اولی باید با مخاطبان خود به زبان معهود آنان مقاصد خویش را القاء کند.[4]
ج) قرآن: ملاحظه آیات قرآنی و تفاسیری که مفسران پژوهشگر بر آنها نوشته اند، نشان می دهد، در قرآن هیچ واژه ای نیست که در زبان قوم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نبوده باشد یا جمله ای نیست که در غیر قالب زبانی و فرهنگی آن قوم بوده باشد. علاوه بر این بسیاری از آیات قرآن بر نزول آن به زبان قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ دلالت دارد. از جمله: «کتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیا لِقَوْمٍ یعْلَمُونَ وَ لَوْ جَعَلْناهُ قُرْآناً أَعْجَمِیا لَقالُوا لَوْ لا فُصِّلَتْ آیاتُهُ أَعْجَمِی وَ عَرَبِی[5]» یعنی: «(این) کتابی است که آیاتش به صورت خوانش عربی برای مردمی که (آن را) می فهمند، بیان شده است و اگر آن را خوانش غیرعربی می کردیم، می گفتند: چرا آیاتش (به زبان ما) بیان نشده است. آیا آن غیر عربی باشد و حال آن که (زبان ما) عربی است». چنان که ملاحظه شد، قرآن تصریح دارد که غرض از نزولش آن است که قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ آن را بفهمند و در آن اندیشه کنند و بدیهی است لازمه این امر آن است که قرآن به زبان معهود آنان باشد، به همین رو خدای تعالی فرمود: «ما آن را خوانش عربی کردیم، بلکه آن را بفهمند». آیه علاوه بر آن که صراحت بر این معنا که قرآن به زبان قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ نازل شده، حاوی نوعی استدلال نیز بر این معناست. توضیح آن که: چنانکه گوینده ای با مخاطبان خود به زبان ناآشنایشان سخن بگوید، به طور طبیعی با این اعتراض آنان مواجه خواهد شد که چرا به زبان خودمان با ما سخن نمی گویی. چنین اعتراضی در خصوص قرآن نیز چنانچه به زبان قوم رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ نازل نشده بود، قابل طرح است. چنان که در آیه شریفه آمده است، آنان می گفتند: «چرا قرآن (به زبان ما) بیان نشده است؟ چرا در حالی که ما عرب هستیم، قرآنی که برای ما نازل شده، به زبان غیر عربی است؟». در حالی که قرآن یکی از مهم ترین پدیده های تاریخی است و انگیزه های فراوانی برای نقل چنین اعتراضی در خصوص آن وجود داشته است، هیچ کس در تاریخ این اعتراض را از قوم پیامبر اسلام ـ صلی الله علیه و آله ـ نقل نکرده است، و از این عدم اعتراض روشن می شود که قرآن به همان زبان رایج و معهود خودشان نازل شده است. این آیه، زبان قرآن را عربی خوانده و اعجمی بودن آن را انکار کرده است. این دو واژه بر معنایی ژرف تر و گسترده تر از نوع واژگان دلالت دارد، یعنی عربی بودن قرآن و اعجمی نبودن آن تنها به این معنا نیست که نوع واژگان قرآن عربی است و مثلاً فارسی و رومی حبشی و نظایر آنها نیست، بلکه بر این معنا نیز دلالت دارد که زبان قرآن قابل فهم برای آنان است و از هرگونه گنگی خالی است.[6] به همین رو راغب می نویسد: «عربی به معنای سخن شیوا و آشکار است» در مقابل اعجم کسی که در زبانش نوعی گنگی است، چه عرب باشد یا غیر عرب، و این به آن جهت است که عرب از (زبان) عجم (غیر عرب) کم می فهمد.[7]
د) حدیث: امام سجاد ـ علیه السّلام ـ فرمود: «انَّ القران نزل بلغه العرب فهو یخاطب فیه اهل اللسان بلغتهم...»[8] یعنی: «قرآن به زبان عربی نازل شده است، از اینرو در آن با اهل زبان به زبانشان سخن می گوید». در حدیث دیگری از امام رضا ـ علیه السّلام ـ آمده است: «قال ابن السّکیت لِاَبی الحسن الرضا ـ علیه السّلام ـ: لِماذا بَعَثَ اللهَ تعالی موسی بن عمران بِیدِه البیضا و العصا، و آله السحر، و بعث عیسی بالطّب، و بعث محمّداً بالکلام و الخطب؟ فقال له ابو الحسن ـ علیه السّلام ـ: اِنّ الله تعالی لمّا بعث موسی ـ علیه السّلام ـ کان الاغلب علی اهل عصره السحر فاتاهم من عندالله تعالی بما لم یکن (مِن) عند القوم و فی وُسعهم مثله، و بما ابطل به سحرهم و اثبت به الحجّه علیهم، و اِنّ الله تعالی بعث عیسی ـ علیه السّلام ـ فی وقت ظهرت فیه الزمانات و احتاج الناس الی الطّب فاتاهم من عندالله بما لم یکن عندهم مثله، و بما احیی لهم الموتی و ابرء الاکمه و الابرص باذن الله، و اثبت به الحجّه علیهم، و ان الله تبارک و تعالی بعث محمّدا ـ صلی الله علیه و آله ـ فی وقت کان الاغلب علی اهل عصره الخطب و الکلام و اظنه قال و الشعر فاتاهم من کتاب الله عزّوجل و مواعظه و احکامه ما ابطل به قولهم و اثبت به الحجه علیهم فقال ابن السکیت: تا الله مارأیت مثلک الیوم قط فما الحجه علی الخلق الیوم فقال ـ علیه السّلام ـ: العقل تعرف به الصادق علی الله فتصدقه، وَ الکاذب علی الله فتکذبه، فقال ابن السکیت و هذا و الله الجواب».
یعنی: «ابن سکیت که اصحاب امام رضا ـ علیه السّلام ـ است از حضرت راجع به تفاوت معجزه حضرت موسی و عیسی ـ علیهما السّلام ـ و حضرت محمّد ـ صلی الله علیه و آله ـ سؤال می کند در جواب می فرماید: معجزه حضرت موسی که عصا بود چون سحر و جادو در زمانش خیلی رشد کرده بود و معجزه حضرت عیسی که شفاء و مرده زنده کردن بود چون علم طب پیشرفت کرده بود و معجزه پیامبر اسلام که قرآن بود چون فصاحت و بلاغت در زمانش رشد کرده بود... پس در مقابل فصاحت و بلاغت عرب باید قرآن با زبان عربی طبق فصاحت آنها نازل می شد».[9]
هـ) امتیازات زبان عربی: کامل ترین و جامع همه زبان ها به تصدیق زبانشناسان است.[10] از امام ـ علیه السّلام ـ راجع به آیه «بِلِسانٍ عَرَبِی مُبِینٍ» سؤال شد، امام ـ علیه السّلام ـ فرمود: «زبان عرب می تواند مدلول سایر زبان ها را روشن سازد ولی سایر زبان ها مدلول زبان عربی را روشن نمی کنند.»[11] (بدیهی است هیچ زبانی مثل عربی از جهت کثرت واژه و مفاهیم فصاحت و بلاغت بدیع نخواهد بود).
ی) مزیت زبان قرآن در تفاوت معنای واژه های همگون: اعجاز بیانی قرآن همین است که تمام ویژگی ها و نکات گوناگون واژه ها را رعایت نموده است.[12] به علاوه کلماتی که در عربی جدید دیده می شوند فقط در تصریفات (تغییر هیئت مثلاً ضَرَّ بشود اَضَرَّ)، جدید هستند نه از ریشه. بنابراین همه لغت ها به جزء لغت عرب رو به نابودی هستند که آن نیز به برکت قرآن، زنده و جاوید، پیر و فرسوده نمی گردد.[13]
[1]. قرآن كریم، سوره های نحل / 103؛ شعراء / 195؛ فصلت / 44؛ یوسف / 2؛ رعد / 37؛ طه، و... .
[2]. نكونام، جعفر، درآمدی بر تاریخ نگاری قرآن، قم، نشر هستی نما، چاپ اوّل، 1380ش، ص57، با كمی تغییر.
[3]. همان، ص58.
[4]. همان.
[5]. فصلت / 44.
[6]. درآمدی بر تاریخ نگاری قرآن، همان، ص58ـ61.
[7]. معجم مفردات الفاظ القرآن، قم، انتشارات اسماعیلیان، 1382ش، ص340، ذیل عرب و نیز ماده عجم.
[8]. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسه الوفاء، چاپ دوم، 1403ق، ج45، ص296؛ درآمدی بر تاریخ گذاری قرآن، همان، ص62.
[9]. تفسیر نورالثقلین، ج1، ص43 به نقل از عیون الاخبار الرضا(ع)، ذیل آیه 23 سوره بقره.
[10]. مكارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، دارالكتب الاسلامیه، چاپخانه مدرسه امام امیرالمؤمنین، 1364ش، ج13، ص113.
[11]. طباطبایی، سید محمّد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، بنیاد علمی و فكری علاّمه، چاپ یکصد و بیست و هشتم، 1363ش، ج15، ص510.
[12]. اسكندرلو، محمّد جواد، علوم قرآن (تقریرات درس آیت الله معرفت)، سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از كشور، چاپ اوّل، 1379ش، ص197.
[13]. اسكندرلو، محمّد جواد، علوم قرآن (تقریرات درس آیت الله معرفت)، سازمان حوزه ها و مدارس علمیه خارج از كشور، چاپ اوّل، 1379ش، ص197.
جستارهای وابسته