حشر حیوانات

سؤال

آیا در جهان آخرت، حیوانات هم مانند انسان محشور می‌شوند؟

حشر حیوانات در روز قیامت، مورد قبول اکثر مفسرین است. دلایل عقلی از جمله حکمت خداوند اشاره کرد. از دلایل قرآنی می‌توان به تشبیه حیوانات به امت‌هایی مانند انسان‌ها، درک و شعور حیوانات، تصریح قرآن به حشر حیوانات اشاره کرد. از جمله دلایل روایی نیز می‌توان به احادیث وارد شده از پیامبر(ص) اشاره کرد که حیوانات را مرکب‌هایی در آخرت بیان داشته‌اند که از رفتار نامناسب صاحب خویش، از او شکایت می‌کنند.

حشر حیوانات در روز قیامت

بیشتر مفسران این مطلب را پذیرفته‌اند که تمام انواع جانداران دارای رستاخیر و جزا و کیفر هستند.

دلایل عقلی و قرآنی

حکمت خداوند

عقل حکم می‌کند که با توجه به حکیم بودن خداوند، جهان خلقت در همه سطوح و لایه‌های آن هدفدار و در مسیر تکامل خلق شده باشد.

قرآن نیز بر این نکته تأکید نموده می‌فرماید:﴿وما خلقنا السماء والارض وما بینهما باطلاً ذلک ظن الذین کفروا فویل للذین کفروا من النار؛ ما آسمان و زمین و آنچه را که در بین آن دو است باطل نیافریدیم. این خیالی است که کفار برای خود ساخته‌اند، پس وای بر کسانی که کفر ورزیدند از آتش جهنم.﴾(ص:۲۷)

حیوانات امت‌هایی مانند انسان‌ها

قرآن کریم همه حیوانات را امت‌هایی مثل انسان‌ها می‌داند که در قیامت محشور خواهند شد: ﴿وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُمْ ۚ مَا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَابِ مِنْ شَیْءٍ ۚ ثُمَّ إِلَیٰ رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ؛ هیچ جنبنده‌ای در زمین، و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، نیست مگر اینکه امتهایی همانند شما هستند. ما هیچ چیز را در این کتاب، فرو گذار نکردیم؛ سپس همگی به سوی پروردگارشان محشور می‌گردند.﴾(انعام:۳۸)

مرحوم صدرالمتألهین در این رابطه می‌فرماید: تمام ممکنات به حسب نهاد غریزی، خواهان خداوند و به سوی او در حال حرکت‌اند؛ حرکتی معنوی که مشتاق و راغبِ رسیدن به لقاء او هستند… و از این‌جا دانسته می‌شود که هر طبیعت نوعی، روزی به غایت اصلی خود می‌رسد.

درک و شعور حیوانات

قرآن همه حیوانات و حتی جمادات را صاحب درک و شعور می‌داند و همه را در حال تسبیح و ذکر خدا می‌انگارد، حتی لطایف و دقایقی از بعضی حیوانات نقل می‌کند که دلالت بر هوشیاری دقیق آن‌ها دارد؛ مثل داستان فرار کردن مورچه‌ها از برابر لشکر سلیمان‏(ع) و داستان آمدن هدهد به منطقه سبا و یمن و آوردن خبرهای هیجان انگیز برای سلیمان(ع) که همه، شواهدی بر این مدعا است؛ گرچه بعضی میل دارند همه این موارد را یک نوع الهام غریزی بدانند، اما هیچ دلیلی بر این موضوع در دست نیست که اعمال آن‌ها به صورت ناآگاه (غریزه بدون عقل) انجام شود.

بنابراین می‌توان گفت که چون حیوانات در حد خود اراده و شعور دارند، حشر هم دارند و مطابق مقدار اراده و شعوری که خداوند به آن‌ها داده‌است، مورد مؤاخذه قرار می‌گیرند و سپس مستحق نعمت یا عذاب می‌شوند.

البته بعید نیست بگوییم که شیوه حشر انسان و حیوان مختلف است و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند.

تصریح به حشر حیوانات

قرآن کریم در توضیح صحنه قیامت می‌فرماید: ﴿واذا الوحوش حشرت؛ هنگامی که حیوانات محشور شوند.﴾(تکویر:۵)

شیخ طوسی در ذیل این آیه می‌فرماید: خداوند حیوانات را در قیامت محشور می‌کند تا هر کدام از آن‌ها به پاداش سختی‌هایی که در دنیا کشیده‌اند برسند و بین حیوانات نیز عدالت برقرار گردد و حق هر کدام را از دیگری بستاند.

البته در این که آیا نعمت‌های آن جهان برای حیوانات ابدی است یا موقتی، اختلافی بین مفسرین وجود دارد که شیخ آن‌ها را به سه دسته تقسیم می‌کند:

• گروهی معقتدند این نعمت‌ها برای حیوانات ابدی است.
• گروهی دیگر معتقد هستند که هر چند استحقاق ثواب ابدی نیست، ولی خدا از روی تفضل، آن را ادامه می‌دهد.
• گروه سوم می‌گویند بعد از آن که حیوانات به اندازه استحقاق خود عوض گرفتند، خداوند همه را خاک خواهد کرد.

تأخیر عذاب ظالمین

قرآن کریم می‌فرماید: ﴿ولو یؤاخذ اللَّه الناس بظلمهم ماترک علی ظهرها من دابه ولکن یوخرهم الی اجل مسمی؛ و اگر خدا می‌خواست مردم را به کیفر ظلمشان برساند، هیچ جنبنده‌ای بر روی زمین نمی‌ماند ولکن کیفرشان را برای مدتی معین به تأخیر انداخت.﴾(فاطر:۴۵)

از کلمه «دابه فی الارض» معلوم می‌شود حیوانات نیز ظلم‌هایی دارند، ولی خدا فعلاً عذاب آن‌ها را به تأخیر انداخته تا زمانی که در قیامت محشور شوند.

علامه طباطبایی در تفسیر این آیه اینطور فرموده‌است که چون دو وصف (احسان و ظلم) در بین حیوانات هم هست از این رو به دلیل این آیات حشر حیوانات نیز ثابت می‌شود و موید این معنا ظاهر آیه ﴿لو یؤاخذ اللَّه الناس…﴾ است.

دلایل روایی

روایات فراوانی از پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) نقل شده‌است که بنابر این روایات، حیوانات نیز در قیامت محشور می‌شوند:

• پیامبر (ص) فرمودند: اسب‌های رزمندگان، در بهشت نیز مرکب‌های سواری آن‌ها خواهند بود: «أنَّ خیول الغزاه فی الدنیا، خیولهم فی الجنه».
• پیامبر (ص) می‌فرمایند: قربانی‌های خود را خوب انتخاب کنید که هنگام عبور از صراط، مرکب‌های شما خواهند بود.
• در روایتی آمده‌است روزی پیامبر (ص) شتری را دیدند که او را بسته‌اند، ولی جهازش را برنداشته‌اند و حیوان در حال سختی است، حضرت فرمودند: صاحبش کجاست؟ به او بگویید که خودش را برای شکایت این شتر در قیامت آماده کند.

اهل سنت نیز در این باره روایات زیادی نقل کرده‌اند، از جمله ابو هریره گفته‌است: پیامبر فرمود: خداوند در روز قیامت همه مخلوقات را محشور می‌کند: بهایم و چهارپایان و پرندگان و هر چیز دیگری را، و عدالت خدا در آن روز به مرحله‌ای می‌رسد که حق حیوان بی‌شاخ را، از حیوان شاخدار که به او ظلم کرده می‌گیرد. آن‌گاه می‌گوید: همه خاک شوید و در این هنگام همه آن‌ها مرده و خاک می‌شوند و از این جهت است که در آن روز کافران می‌گویند: «یا لیتنی کنتُ تراباً» ای کاش من خاک بودم.

مطالعه بیشتر

• ترجمه المیزان، علامه طباطبایی، سید محمد حسین، نشر فرهنگی رجاء، جلد ۷، ص۱۱۷، ذیل آیه ۳۸ انعام.
• تفسیر نمونه، ناصر مکارم شیرازی، ج۵، ص۲۲۴، ذیل آیه ۳۸ انعام.
• سرنوشت انسان، احمد زمردیان، کتابفروشی اسلامیه ص۴۶۱، فصل چهاردهم، حشر و حوش.
• ترجمه بدایه المعارف، محسن خرازی، ج۲، فصل پنجم معاد، حشر حیوانات.