فقه و مصلحت (کتاب)

سؤال

کتاب فقه و مصلحت از کیست و چه محتوایی دارد؟

فقه و مصلحت
اطلاعات کتاب
نویسنده	ابوالقاسم علی‌دوست
موضوع	فقه
زبان	فارسی
اطلاعات نشر
ناشر	پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی

درگاه‌ها

فقه و مصلحت اثر ابوالقاسم علیدوست (متولد ۱۳۴۰ش) است که اثر برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی در سال ۱۳۸۹ش و اثر برگزیده کتاب سال حوزه درسال ۱۳۸۹ش شد. کتاب فقه و مصلحت در صدد است با نگاه تطبیقی، جایگاه و کارکردهای مصلحت و شیوه تشخیص آن را بر اساس مبانی و منابع فقه اهل‌بیت(ع) در نظام فقهی- حقوقی اسلام و با توجه به موضوعات و نیازهای نوپدید جست و جو کند.

این کتاب نقش مصلحت را در دانش فقه بررسی می‌کند. نویسنده کتاب گفته است «نقش مهم مصلحت و نبود رویه‌ای ثابت، باعث شد که تحقیقات مفصلی در این زمینه انجام دهم که حاصل آن در کتاب فقه و مصلحت جمع‌آوری گردید.»

نویسنده

ابوالقاسم علیدوست در سال ۱۳۴۰ش در شهرستان ابرکوه (از توابع استان یزد) متولد شد. در سال ۱۳۵۴ش وارد حوزه علمیه شیراز شد. در آنجا با شهید دستغیب آشنا شد و در مدرسه ایمانیه شیراز با مدیریت شهید دستغیب دروس حوزوی را ادامه داد. در سال ۱۳۵۵ به شهر قم مهاجرت کرد. اغلب دروس رسائل، مکاسب و کفایه را نزد آیت‌الله ستوده فرا گرفت و برخی از آن را هم از آیت الله کریمی جهرمی، و آیت الله صلواتی استفاده کرد. از سال ۶۱ در دروس خارج شرکت کرد و ۲ سال درس اصول را به صورت خصوصی از آیت‌الله خاتم یزدی آموخت.

از اساتید وی حضرات آیات آقایان فاضل لنکرانی، میرزا جواد تبریزی، ناصر مکارم شیرازی و عمدتاً آیت‌الله وحید خراسانی بوده‌اند. فلسفه را با شرح منظومه ملا هادی سبزواری خدمت آیات آقایان گرامی و انصاری شیرازی و اسفار اربعه را نزد عالمانی چون آیات آقایان جوادی آملی، حسن‌زاده آملی، محمدی گیلانی، انصاری شیرازی و مصباح یزدی فرا گرفت.

علی‌دوست در سال ۷۱–۷۲ تدریس رسائل و مکاسب را در مدرسه حضرت آیت‌الله گلپایگانی آغاز کرد. تدریس خارج اصول را از سال ۱۳۷۵ و خارج فقه را از سال ۱۳۸۲، تدریس فلسفه فقه را در سال ۱۳۸۹ در مدرسه عالی خاتم‌الاوصیا(عج) آغاز نمود. رشته تخصصی علیدوست ادبیات عرب، اصول فقه، فقه، تفسیر و فلسفه فقه است.

کتاب‌های فقه و عقل، فقه و عرف، فقه و مصلحت، فقه و حقوق قراردادها، ادله عام قرآنی، فقه و حقوق قراردادها، ادله عام روایی، فقه هنر، مصادیق فقه از آثار اوست.

معرفی

کتاب فقه و مصلحت در صدد است با نگاه تطبیقی، جایگاه و کارکردهای مصلحت و شیوه تشخیص آن را بر اساس مبانی و منابع فقه اهل‌بیت(ع) در نظام فقهی- حقوقی اسلام و با توجه به موضوعات و نیازهای نوپدید جست و جو کند. علیدوست درباره چگونگی شروع نوشتن این کتاب گفته است: «سال ۱۳۶۰، هنگام تحصیل در درس خارج، در بحث مصلحت و قانون اهم و مهم این سؤال برای من مطرح شد که چگونه می‌توان از مصلحت استفاده کرد بدون اینکه گرفتار آسیب‌های آن شد… نقش مهم مصلحت و نبود رویه‌ای ثابت، باعث شد که تحقیقات مفصلی در این زمینه انجام دهم که حاصل آن در کتاب فقه و مصلحت جمع‌آوری گردید.

علیدوست درباره فرایند نوشتن این کتاب و روند تحقیقات آن گفته است: «مبادی و مقدمات این پژوهش برآمده از سالیان متمادی تدریس اینجانب در دروس سطح و خارج حوزه می‌باشد که سرانجام در قالب طرحنامه پژوهشی تدوین گردید و در چندین مرحله در شورای علمی گروه فقه و حقوق پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی مورد بررسی قرار گرفت. همچنین طی دوران انجام پژوهش بخش‌های مختلف آن در قالب نشست‌های علمی با حضور اندیشمندان به بررسی گذاشته شد و قسمت‌هایی از آن به صورت مقاله علمی در مجلات معتبر منتشر گردید.»

نویسنده کتاب می‌گوید: «این کتاب نقش مصلحت را در دانش فقه بررسی می‌کند، با این فرایند که مصلحت چیست؟ آیا ما مصلحت شرعی داریم یا نداریم؟ اگر مصلحت شرعی داریم سنجه تشخیص مصلحت شرعی چیست؟ نهاد تشخیص چیست؟ یا وظیفه تشخیص برعهده کیست؟ شاخص‌های مصلحت، اصول مصلحت چیست و … همچنین بحث مستوفایی در مورد مصلحت دارد و بعد از آن کارایی مصلحت در فقه بررسی می‌شود. به این پرسشها پرداخته می‌شود که آیا می‌توانیم مصلحت را در کنار سایر اسناد شرعی قرار دهیم یا اینکه مصلحت کارایی سندی مثل قرآن و سنت و عقل در کشف یا اجرای مکشوف ندارد.» او با اشاره به کتاب فقه و مصلحت گفته است: چه در کشف احکام و چه در تداوم احکام مشروع، مصلحت می‌تواند کارآمد باشد.

گفته شده نگاه کتاب هم عموماً نگاه مقارنه است، یعنی بین فقه اهل تسنن و فقه شیعه بحث می‌کند. در حدود ۵۰۰ منبع از کتب شیعه و سنی به‌طور مستقیم در این کتاب استفاده شده است. این کتاب اثر برگزیده کتاب سال جمهوری اسلامی در زمینه فقه و اصول در سال ۱۳۸۹ش، و اثر برگزیده کتاب سال حوزه درسال ۱۳۸۹ش و اثر برگزیده هفتمین دوره جشنواره علامه طباطبایی در سال ۱۳۹۰ش شد.

محتوا

این کتاب در سه بخش با ساختار زیر تدوین شده است:

• بخش نخست به تفسیر واژه‌های محوری تحقیق و بیان کلیات و مبانی بحث می‌پردازد. تبعیت احکام شرع از مصالح و مفاسد موجود در متعلق یا تبعیت جعل احکام از مصلحت در اصل تشریع، امکان یا عدم امکان فهم مصالح و مفاسد مورد نظر شارع، بیان گستره شریعت، اجتهاد و فقه از مباحثی است که در این بخش مطرح شده است.
• مباحث بخش دوم در دو فصل سامان یافته است. در فصل اول از جایگاه مصلحت در کشف حکم بحث می‌شود. موقعیت سندی مصلحت در مذاهب شریعت با استنباط حکم بخشی از مباحث این فصل است. فصل دوم، از جایگاه مصلحت در تطبیق و اجرای احکام شرعی و فقهی مکشوف، شیوه و نهاد کشف، بحث و گفت و گو می‌کند. بیان معیارها و مبانی فهم و کشف مصالح و سنجه‌های ترتیب، بررسی شئون شارع و مبینان معصوم شریعت، گفت و گو از افراد یا نهادهای متولّی تشخیص مصالح، بخشی از مباحث این فصل است.
• بخش سوم، عهده‌دار بحث از پرسش‌ها و شبهه‌ها در یک فصل و آسیب‌های مطرح در اطراف فقه المصالح در فصل دیگر است. کشاکش مصلحت و قانون؛ چیستی، بنیان و گستره حکم حکومی؛ اصل تشریع و جایگاه نهادهای تشخیص مصلحت از موضوع‌هایی است که در فصل یکم از این بخش مورد گفت و گو قرار می‌گیرد. جمود و اسباب آن؛ مصلحت گرایی افراطی و علل آن؛ نداشتن منطقی بسامان در کاربرد مصلحت؛ غفلت از مصالح بنیادین و بی‌توجهی نسبت به لوازم و مقارنات یک یا چند استصلاح از موضوع‌های مطرح در فصل دوم این بخش است.