دلائل الصدق (کتاب)

سؤال

کتاب «دلائل الصدق» علامه مظفر به چه موضوعاتی پرداخته و مطالعه آن برای چه کسانی توصیه می‌شود؟ و کتب هم سطح آن کدامند؟

عقاید و اندیشه‌های بنیادی، پایه و اساسی هر نظام ارزشی و هر ایدئولوژی منسجم را تشکیل می‌دهد و آگاهانه یا نیمه آگاهانه در شکل‌گیری رفتار انسان‌ها اثر می‌گذارد، از این رو، برای برقراری و تحکیم نظام ارزشی و رفتاری اسلام، باید مبانی عقیدتی آن را که ریشه‌های این درخت تنومند و پر برکت به‌شمار می‌رود در دل‌ها پا بر جا کرد تا همواره میوه‌های شیرین و گوارایش را ببار آورد و سعادت و خوشبختی در جهان را تأمین کند.

به همین جهت، دانشمندان اسلامی از نخستین قرن ظهور اسلام به تبیین عقاید اسلامی در شکل‌های گوناگون و با شیوه‌های مختلف پرداخته و در این زمینه کتاب‌های عقیدتی مختلفی نوشته و در دسترس همگان قرار داده‌اند.

یکی از این اندیشمندان علامه حسن بن یوسف بن مطهر حلی، فقیه، متکلم و فیلسوف برجسته شیعی در قرن هفتم است که کتاب ارزشمندی نگاشته‌اند به نام نهج الحق و کشف الصدق درباره امامت، که عالم اشعری «فضل بن روز بهان» بر آن ردیه ای با نام ابطال نهج الباطل و اهمال کشف العاطل نوشته است و آنگاه عالم بزرگ شیعی «قاضی نورالله حسینی شوشتری» کتاب گرانقدر احقاق الحق را در رد کتاب روز بهان و تأیید مطالب علامه حلی به رشته تحریر درآورده است.

مرحوم محمد حسن مظفر با نگاهی به سه کتاب یاد شده، کتاب دلائل الصدق لنهج الحق را با بیانی جدید، و نیز نقل و رد برخی از سخنان ابن تیمیه، در باب امامت و فضائل امیر المومنین(ع) نگاشته است. او در هر مبحث ابتداء سخنان علامه حلی؛ آنگاه گفته‌های روز بهان را نقل می‌کند، و سپس خود مطالبی در توضیح و تبیین بیشتر مسئله می‌افزاید. مرحوم مظفر در ابتدای کتاب مقدمه ای نسبتاً مفصل در باب نقل روایات آورده و طی آن به بررسی صحاح سته اهل سنت پرداخته است. جلد اول کتاب به تفصیل، چهار مسئله زیر را بررسی کرده و طی آن دیدگاه‌های شیعه و اشاعره را به گونه ای تطبیقی مورد بحث قرار می‌دهد: مسئله اول: ادراک؛ مسئله دوم: نظر مسئله سوم: صفات خدای تعالی؛ و مسئله چهارم: نبوت.

جلد دوم کتاب طی پنج مبحث به مسئله امامت می‌پردازد:

مبحث اول: وجوب عصمت امام، مبحث دوم: امام باید از دیگران افضل و برتر باشد،

مبحث سوم: راه تعیین امام،

مبحث چهارم: تعیین امام پس از رسول خدا(ص)، و دلالت عقل بر امامت امیر المومنین علی(ع)

مبحث پنجم: ذکر برخی از فضایلی که وجوب امامت علی(ع) را به اثبات می‌رساند.

مباحث اول و دوم کتاب مختصراً به بحث عصمت و اثبات وجوب معصوم بودن و نیز وجوب افضل بودن امام می‌پردازند.

مبحث سوم با بیان اینکه از نظر شیعه امام فقط به دو طریق می‌تواند تعیین شود، یکی نص صریح خداوند یا پیامبر یا امامی که بر امامتش نص وجود دارد یا ظهور معجزه به دست او، و دیگری دلالت عقل به بررسی راه تعیین امام می‌پردازد.

مبحث چهارم: مفصل‌ترین مبحث جلد دوم است و تمامی آیات و روایات اثبات کننده امامت امیر المومنین علی(ع) را نقل می‌کند. علامه حلی هشتاد و چهار آیه را در کتاب خود ذکر کرده و با نقل روایاتی از عالمان و مفسران بزرگ اهل سنت، دلالت آنها بر امامت حضرت امیر(ع) فضایل ایشان و اهل بیت را به اثبات رسانده است. مرحوم مظفر شانزده آیه دیگر را نیز خود می‌افزاید و با همان سبک و استناد به مصادر اهل سنت، همان نتیجه را می‌گیرد.

پس از ذکر آیات، نوبت به مسئله تعیین امام از طریق سنت می‌رسد. در این بخش بیست و هشت حدیث از طرق اهل سنت نقل شده است و مرحوم مظفر پس از نقل سخنان علامه حلی (ره) و روز بهان، با افزودن توضیحاتی تفصیلی، به خوبی اصل مطلب و چگونگی دلالت احادیث را روشن کرده است.

مبحث پنجم به ذکر فضائل امیر المومنین علی(ع) در هنگام ولادت و پس از ولادت می‌پردازد. فضایل پس از ولادت حضرت به سه قسم تقسیم شده‌اند: نفسانی، بدنی و خارجی. فضایل نفسانی تحت عناوین ایمان، علم، خبر دادن از غیبت، شجاعت، زهد، کرم، استجابت دعا و حسن خلق و حلم مورد بررسی قرار گرفته‌اند. به فضایل بدنی در دو بخش عبادت و جهاد پرداخته شده است. و فضایل خارجی تحت عنوان این چهار مطلب بررسی شده‌اند: نسب، همسر و فرزندان، محبت آن حضرت و اینکه آن حضرت صاحب حوض و لواء و صراط و اذن است.

در مجموع، کتاب به گونه ای نسبتاً جامع به مسئله امامت و مباحث آن پرداخته (گرچه سه مبحث اول کتاب مختصرترند) و به شیوه ای علمی و دور از تعصب، با استناد به مصادر اهل سنت و نیز دلایل مسلم عقلی به اثبات امامت امیر المومنین علی(ع) و نیز فضایل آن حضرت پرداخته است.

اما کتاب‌های هم سطح آن، یعنی کتاب‌هایی که درباره عقاید نوشته شده‌اند، اعم از فارسی و عربی، بسیار زیاد اند، لکن اگر مقصود از هم سطح، هم سطح علمی باشد، به برخی از آنها اشاره می‌شود:

۱. حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم، ۱۴۲۵ق.

۲. سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنه و العقل، الدار الاسلامیه للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، ۱۴۰۹ق.

۳. حلی، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، مؤسسه الطباعه و النشر دارالهجره، قم، ۱۴۲۱ق.

۴. حلی، حسن بن یوسف، النافع الی یوم الحشر فی شرح الباب الحادی عشر، دارالاضواء للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، ۱۴۱۷ق.

۵. الهاشمی، محمد جمال، اصول الدین الاسلام، منشورات دارالباقر، النجف الاشرف، ۱۳۸۲ش.