امام حسین علیه‌السلام

درگاه‌ها

حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع) (۴ق-۶۱ق) امام سوم شیعیان پس از امام علی(ع) و امام حسن(ع) است. ایشان نوه پیامبر اسلام(ص) و از فرزندان امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و برادر کوچک‌تر امام حسن(ع) بود. مدت امامت امام حسین(ع) یازده سال دانسته شده است.

منابع معتبر فریقین فضائل فراوانی از امام نقل کرده‌اند. ایشان از اصحاب کساء و مصداق آیه تطهیر و کلمه «ابناءنا» در آیه مباهله قلمداد شده است. امام حسین(ع) مورد علاقه پیامبر(ص) بود و او را چراغ هدایت و کشتی نجات و همچنین سرور جوانان اهل بهشت معرفی کرد.

در مورد زندگانی امام قبل از امامت گزارش‌های اندکی وجود دارد. حضور ایشان در جنگ‌های سه‌گانه در کنار پدر و همچنین تأیید صلح امام حسن(ع) با معاویه و پیروی از برادرش از جمله گزارش‌هاست. امام حسین(ع) پس از شهادت امام حسن(ع) اقدامی علیه معاویه نکرد و به پیمان برادرش وفادار ماند.

ده سال از امامت امام حسین(ع) با دوران حکومت معاویه همزمان بود؛ امام به برخی اقدامات معاویه همچون کشتن برخی اصجاب پیامبر(ص) و همچنین ولایتهدی یزید اعتراض کرد و یزید را فردی نالایق و خود را سزاوار خلافت عنوان کرد. امام در خطبه‌ای مواضع سیاسی خود در برابر امویان را مطرح کرد.

جایگاه امام

حسین بن علی(ع) سومین امام شیعیان، پس از امام علی(ع) و امام حسن(ع) است. امام حسین(ع) از جایگاه ویژه‌ای در بین مسلمانان برخوردار است.

او شریف‌ترین مردم و سرور قبیله بنی‌هاشم قلمداد شده است؛ به‌گونه‌ای که نظرات او بر دیگر بنی‌هاشم اولویت داشت. در روایتی از پیامبر(ص) که برخی منابع شیعه و اهل سنت نقل کرده‌اند حسین یکی از اسباط معرفی شده است. سبط در آیات و روایات به معنای امام و نقیبی است که از طرف خداوند برگزیده شده و از نسل پیامبران است.

امام حسین(ع) برای مسلمانان به خصوص شیعیان پس از واقعه عاشورای سال ۶۱ق شخصیتی حق‌طلب، شجاع و شهادت طلب قلمداد شده است. مقام او در بین مسلمانان بیشتر برخاسته از جهاد او در راه خدا و گذشتن از جان و مال و نزدیکان خود عنوان شده است.

واقعه عاشورا به عنوان نخستین بی‌حرمتی و تعرض آشکار به خاندان پیامبر(ص)، تأثیر فراوانی بر فرهنگ شیعه داشت به گونه‌ای که قیام وی نمادی برای امر به معروف و نهی از منکر، ظلم‌ستیزی، ایثار و فداکاری شد و زمینه را برای قیام‌های شیعیان بر علیه حاکمان جور فراهم کرد. در حوزه فرهنگ عمومی نیز مسلمانان و حتی پیروان دیگر ادیان، حسین بن علی(ع) را نماد و الگوی فداکاری، ستم‌ناپذیری، آزادی‌خواهی، پاسداری از ارزش‌ها و حق‌طلبی می‌دانند.

ماه‌های محرم و صفر در فرهنگ شیعه جایگاه ویژه‌ای دارد و به‌خصوص در روزهای تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی، مجموعه آیین‌های گوناگونی در پاسداشت این مناسبت برپا می‌شود. شیعیان به پیروی از پیشوایان دینی، هنگام نوشیدن آب، از تشنگی امام حسین یاد می‌کنند و بر او سلام می‌دهند.

نوه پیامبر اسلام(ص)

امام حسین(ع) در سوم یا پنجم شعبان سال چهارم هجری قمری در مدینه به دنیا آمد. او از خاندان بنی‌هاشم و قبیله قریش و نوه پیامبر اسلام(ص) و از فرزندان امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س) و برادر کوچک‌تر امام حسن(ع) بود. حضرت عباس(ع)، محمد بن حنفیه از دیگر برادران، و حضرت زینب(س) و ام کلثوم از خواهران او دانسته شده‌اند.

منابع فریقین در مورد نامگذاری‌اش آورده‌اند که پیامبر(ص) نام «حسین» را به فرمان خداوند برای او انتخاب کرد. نام حسین معادل شَبیر که نام یکی از پسران هارون است، دانسته شده است. از ام فضل و همچنین مادر عبدالله بن یقطر به عنوان دایه‌های امام نام برده شده است.

کنیه حسین بن علی(ع) اباعبدالله بود. و با القابی چون سید شباب أهل الجنة (سرور جوانان اهل بهشت) زکیّ، طیّب، وفیّ، سیّد، التابع لمرضاة الله شناخته می‌شود ثارالله، قتیل العبرات و سیدالشهداء از القاب دیگری است که در زیارتنامه‌ها برای او ذکر شده است.

فضایل و خصوصیات ظاهری و رفتاری

در منابع شیعه و سنی حسین بن علی(ع) یکی از اصحاب کساء و یکی از اهل بیتی دانسته شده که آیه تطهیر درباره آنان نازل شد. او به همراه برادرش امام حسن(ع)، مصداق کلمه «ابناءَنا» (پسرانمان) در آیه مباهله دانسته شده است.

منابع معتبر اهل سنت احادیث فراوانی درباره جایگاه و فضایل حسین بن علی(ع) نقل کرده‌اند. چنانکه از پیامبر(ص) نقل شده که حسین(ع) چراغ هدایت و کشتی نجات و همچنین سرور جوانان بهشت قلمداد شده است. همچنین در روایتی فرمود حسین از من است و من از حسین هستم. هر کس این دو (حسن و حسین) را دوست بدارد مرا دوست داشته و هر که با آنان دشمنی ورزد با من دشمنی نموده است. گفته شده است که رسول خدا(ص) در میان اهل بیت خود، حسن و حسین(ع) را بیش از بقیه دوست داشت و این علاقه چنان بود که گاه با ورود آن دو به مسجد، خطبه‌اش را ناتمام می‌گذاشت، از منبر پایین می‌آمد و آنان را در آغوش می‌کشید.

در روایات آمده است که خداوند شفا را در تربت حسین(ع) و استجابت دعا را کنار قبر او قرار داده است. در کتاب الخصائص الحسینیة بیش از سیصد ویژگی اختصاصی برای امام حسین برشمرده شده است.

در بیشتر منابع حدیثی، تاریخی و رجالی، از شباهت حسین(ع) به پیامبر اکرم(ص) سخن گفته شده و در روایتی شبیه‌ترین فرد به ایشان دانسته شده است. درباره او گفته‌اند گاه لباسی از خز بر تن می‌کرد یا عمامه‌ای از خز بر سر می‌گذاشت و موی سر و محاسن خود را خضاب می‌کرد.

امام حسین(ع) بسیار بخشنده بود و به گشاده‌دستی شناخته می‌شد وی با مسکینان می‌نشست، دعوت آنان را می‌پذیرفت و با آنان غذا می‌خورد و آنها را به خانه خود دعوت می‌کرد و آنچه در منزل داشت از ایشان دریغ نمی‌کرد.

او غلامان و کنیزانش را در قبال خوش رفتاری‌شان آزاد می‌کرد. در منابع آمده است وی ۲۵ بار پیاده به حج رفت.

همسران و فرزندان

مقالهٔ اصلی: فهرست همسران و فرزندان امام حسین(ع)

شهربانو نام یکی از همسران امام دانسته شده است وی دختر یزدگرد پادشاه ساسانی و مادر امام سجاد(ع) قلمداد شده است. محققان معاصر در نسب شهربانو تردید دارند.

یکی دیگر از همسران امام رباب دختر امرؤ القیس بن عدی بود. وی مادر سُکَینه و عبدالله دانسته شده است رباب در کربلا حضور داشت و همراه اسیران به شام رفت. بیشتر منابع عبدالله (علی اصغر) را به هنگام شهادت شیرخوار دانسته‌اند.

لیلیٰ دختر ابی‌مُرَّة بن عروة بن مسعود ثَقَفی نام یکی دیگر از همسران امام دانسته شده است. وی مادر علی اکبر(ع) بود که در واقعه عاشورا به شهادت رسید.

ام اسحق دختر طلحه بن عبیدالله نیز از همسران امام حسین(ع) دانسته شده است. وی مادر فاطمه دختر بزرگ امام حسین(ع) بود ام اسحاق همسر امام حسن مجتبی(ع) بود و پس از شهادت امام حسن با امام حسین(ع) ازدواج کرد.

ابن‌طلحه شافعی در کتاب مطالب السؤول فی مناقب آل الرسول تعداد فرزندان امام را ده تن شمرده است. اما در برخی منابع تعداد فرزندان امام، چهار پسر و دو دختر یا شش پسر و سه دختر ذکر کرده‌اند. در کتاب لباب الانساب از منابع قرن ششم، از دختری به نام رقیه و در کتاب کامل بهایی از منابع قرن هفتم، از دختری چهار ساله برای امام حسین سخن به میان آمده که در شام از دنیا رفته است.

دوران خلفای سه‌گانه

اطلاعات تاریخی اندکی از دوره ۲۵ ساله زندگانی امام حسین(ع) در دوران خلفای سه‌گانه گزارش شده است. گفته شده است که او از احترام ویژه‌ای نزد خلیفه دوم برخوردار بود.

گزارشی از امام حسین(ع) در زمان حکومت عثمان وجود دارد که امام به همراه پدر و برادرش بر خلاف دستور خلیفه سوم، ابوذر را که از جانب خلیفه به سرزمین ربذه تبعید شده بود، بدرقه کردند.

برخی منابع اهل سنت به حضور ایشان به همراه برادرش در برخی از فتوحات چون افریقیه در سال ۲۶ق و طبرستان در سال ۳۰ق اشاره کرده‌اند، اما چنین گزارش‌هایی در منابع شیعه نیامده است. برخی از پژوهشگران شیعه چون جعفر مرتضی عاملی، این‌گونه گزارش‌ها را ساختگی دانسته‌اند.

همچنین ببینید: حضور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در فتح ایران

یکی دیگر از گزارش‌ها که از امام حسین(ع) سخن به میان آمده است، جریان شورش بر علیه عثمان و کشته شدن خلیفه است. امام به همراه بردارش امام حسن(ع) به رغم ناخرسندی از عملکرد خلیفه به حفاظت از خانه عثمان پرداختند. این گزارش موافقان و مخالفانی در بین محققان شیعه داشته است. سید مرتضی پس از تردید در فرستادن حسنین(ع) توسط امیرالمؤمنین(ع)، علت آن را جلوگیری از قتل عمدی او و رساندن آب و غذا به خانواده او می‌داند، نه جلوگیری از برکناری عثمان از خلافت، چرا که او به جهت کارهای ناروایش مستحق خلع از خلافت بود.

همچنین ببینید: دفاع امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از خانه عثمان

دوران حکومت امام علی(ع)

گزارش‌های اندکی از امام حسین(ع) در دوره حکومت امام علی(ع) وجود دارد. یکی از آنها خطبه خواندن پس از بیعت مردم با امیرالمؤمنین(ع) دانسته شده است حضور امام حسین(ع) در جنگ جمل و فرماندهی جناح چپ سپاه امام علی(ع) در منابع بازتاب داشته است او در جنگ صِفّین حضور داشت و از فرماندهان جناح راست سپاه بود. امام حسین(ع) در این جنگ خطبه‌ای برای ترغیب مردم به جهاد خواند امام در ماجرای پس گرفتن آب از شامیان شرکت داشت. هرچند گفته شده است که بر اساس گزارش‌های مربوط به جنگ صفین، امام علی(ع) از جنگیدن حسنین(ع) جلوگیری می‌کرد و علت آن را حفظ نسل پیامبر(ص) می‌شمرد. گزارش‌هایی مبنی بر حضور او در جنگ نهروان نیز وجود دارد.

بسیاری از منابع گفته‌اند که امام حسین(ع) در زمان شهادت امام علی(ع) کنار وی بود و در مراسم تجهیز و خاکسپاری حضور داشت. گفته شده است که امام حسین(ع) هنگام ضربت خوردن پدر، برای انجام مأموریتی در مدائن به سر می‌برد و با نامه امام حسن(ع) از موضوع آگاه شد و به کوفه بازگشت.

دوران امام حسن(ع)

حسین بن علی(ع) در دوران امامت و حکومت برادرش امام حسن(ع) احترام ویژه‌ای برای او قائل بود و حتی گفته شده است که کاملاً مطیع اوامر او بود و در مجلسی که امام حسن(ع) حضور داشت، سخن نمی‌گفت. اطاعت و فرمان‌برداری از برادرش به اندازه‌ای بود که درخواست بیعت برخی از خوارج را که به جنگ با شامیان اصرار داشتند، نپذیرفت.

امام حسین(ع) در ماجرای صلح با معاویه حامی برادر بود و اقدام وی را تأیید و به امامت او تأکید کرد. هرچند برخی از گزارش‌ها به بیعت نکردن او با معاویه و نارضایتی‌اش از اقدام برادرش اشاره کرده‌اند.

امام حسین(ع) پس از صلح با معاویه در سال ۴۱ قمری، همراه برادرش از کوفه به مدینه بازگشت.

دوران امامت

امام حسین(ع) پس از شهادت برادرش در سال ۵۰ق به امامت رسید و تا سال ۶۱ق امامت را بر عهده داشت. علمای شیعه علاوه بر دلایل عام برای اثبات امامت امامان شیعه، به دلایل خاص امامت حسین بن علی(ع) از جمله روایتی از پیامبر(ص) که او را امام معرفی کرده، اشاره نموده‌اند چنان‌که تأکید امام علی(ع) بر امامت حسین(ع) پس از امام حسن(ع) و همچنین معرفی او از جانب امام حسن به عنوان امام بعد از خود از جمله دلایل خاص دیگر عنوان شده است.

امام حسین(ع) پس از شهادت امام حسن(ع) نیز بیعت خود با معاویه را نشکست. و حتی درخواست برخی از شیعیان مبنی گردآوری نیرو و جنگ با معاویه را به خاطر وفای به عهد نپذیرفت و از عملکرد برادرش دفاع کرد و تصمیم در این مورد را به بعد از مرگ معاویه موکول کرد. به گفته شیخ مفید امام حسین(ع) تا زمان مرگ معاویه به دلیل تقیه و عهدی که در ماجرای صلح امام حسن کرده بود، مردم را به سوی خود دعوت نکرد؛ اما پس از مرگ معاویه جایگاه خود را برای کسانی که آگاه نبودند، روشن ساخت.

موضع‌گیری در برابر اقدامات معاویه

همچنین ببینید: قیام نکردن امام حسین(ع) در زمان معاویه

طبق منابع تاریخی امام حسین(ع) بر علیه حکومت معاویه، اقدامی نکرد، اما برخی از تاریخ‌پژوهان با تکیه بر پاره‌ای شواهد و گفتگوهای بین آنها معتقدند که امام(ع) از نظر سیاسی، مشروعیت معاویه را نپذیرفت. و در برخی موارد با سیاست‌های معاویه به مخالفت می‌پرداخت.

اعتراض امام حسین(ع) به اقدام معاویه در کشتن افرادی چون حجر بن عدی، عمرو بن حمق خزاعی و عبدالله بن یحیی حضرمی در منابع بازتاب داشته است. امام در نامه‌ای به معاویه کشتن یاران امام علی(ع) را محکوم کرد و ضمن نکوهش کارهای ناشایست معاویه، جهاد با وی را برای احیای دین لازم برشمرده و حکومتش را فتنه‌ای بزرگ برای امت اسلام قلمداد کرد.

زمانیکه معاویه در سال ۵۶ق بر خلاف مفاد صلح‌نامه مبنی بر عدم حق انتخاب جانشین، مردم را به بیعت با یزید فراخواند، برخی از شخصیت‌ها از جمله امام حسین(ع) از بیعت خودداری کردند. معاویه به مدینه رفت تا نظر بزرگان این شهر را برای ولایتعهدی یزید جلب کند. امام حسین در مجلسی که معاویه و ابن‌عباس و برخی از درباریان و خاندان اموی حضور داشتند، معاویه را نکوهش کرد و با اشاره به خلق و خوی یزید، معاویه را از تلاش برای جانشینی او بر حذر داشت و ضمن تأکید بر جایگاه و حق خود، به ابطال استدلال‌های معاویه برای جلب بیعت با یزید پرداخت.

همچنین در مجلس دیگری که عموم مردم در آن حضور داشتند، امام حسین در واکنش به سخنان معاویه درباره شایستگی یزید، خودش را به لحاظ فردی و خانوادگی برای خلافت سزاوارتر دانست و یزید را شراب‌خوار و اهل هوا و هوس معرفی کرد.

امام حسین(ع) در سال ۵۸ قمری، به علت فشار معاویه بر شیعیان، خطبه‌ای اعتراض‌آمیز در منا خواند. حسین بن علی(ع) در این خطبه ضمن برشمردن فضائل امیرمؤمنان و اهل بیت و دعوت به امر به معروف و نهی از منکر و تأکید بر اهمیت این وظیفه اسلامی، وظیفه علما و لزوم قیام آنان در مقابل ستمگران و نیز زیان‌های سکوت عالمان در مقابل زورگویان را گوشزد کرد.

واکنش به خلافت یزید

یزید پس از مرگ معاویه در ۱۵ رجب ۶۰ق به خلافت رسید و برای مشروعیت بخشیدن به حکومتش تصمیم گرفت از بزرگانی چون امام حسین(ع) که ولایتعهدی او را نپذیرفته بودند به اجبار بیعت بگیرد، امام حسین(ع) از بیعت خودداری کرد و همراه خانواده و یارانش از مدینه به مکه رفت. و در آنجا با استقبال مردم و عمره‌گزاران روبرو شد. امام بیش از چهار ماه در این شهر ماند.

شیعیان کوفه که از بیعت نکردن امام با خبر شده بودند، با نوشتن نامه‌هایی او را به کوفه دعوت کردند. حسین بن علی، برای اطلاع از وضعیت کوفه، مسلم بن عقیل را به کوفه فرستاد. مسلم پس از مشاهده استقبال و بیعت مردم، امام حسین را به کوفه فراخواند و او نیز همراه خانواده و یارانش در هشتم ذی حجه از مکه به سمت کوفه حرکت کرد.

طبق پاره‌ای از گزارش‌ها امام حسین(ع) با خبردار شدن از توطئه‌ای که برای کشتن او در مکه طراحی شده بود، برای حفظ حرمت مکه، این شهر را به سمت عراق ترک کرد.

همچنین ببینید: فعالیت‌های سیاسی امام حسین(ع) قبل از قیام

واقعه کربلا

واقعه کربلا در پی خودداری امام حسین(ع) از بیعت با یزید رخ داد. حسین(ع) به دعوت کوفیان، همراه خانواده و یارانش به سوی کوفه حرکت کرد؛ اما در منطقه‌ای به نام ذو حسم با سپاهی به فرماندهی حر بن یزید ریاحی رو به رو گردید و مجبور شد مسیر حرکت خود را تغییر دهد.

کاروان امام در روز دوم محرم به کربلا رسید و در روز سوم محرم، لشکری از مردم کوفه به فرماندهی عمر بن سعد وارد کربلا شد. بنابر گزارشات تاریخی چند مذاکره بین حسین بن علی و عمر سعد انجام شد؛ اما ابن زیاد جز به بیعت حسین(ع) با یزید یا جنگ راضی نشد.

امام حسین(ع) در شب عاشورا پس از سخنرانی برای یارانش، بیعت را از آنان برداشت؛ اما آنان بر وفاداری و حمایت از او تأکید کردند.

جنگ در صبح روز عاشورا آغاز شد و پس از شهادت یاران و خویشاوندان امام(ع)، خود نیز به میدان رفت و در عصرگاه همان روز شهادت رسید و شمر بن ذی‌الجوشن و به نقلی سنان بن انس سر او را جدا کرد و در همان روز برای ابن زیاد فرستاده شد.

همچنین ببینید: قاتل امام حسین(ع)

اهل بیت امام حسین نیز پس از به اسارت درآمدن به کوفه و سپس شام فرستاده شدند.

همچنین ببینید: مدت اسارت اهل‌بیت(ع) پس از واقعه کربلا

دفن پیکر امام حسین(ع) و یارانش روز ۱۱ یا ۱۳ محرم توسط گروهی از بنی اسد و بنابر نقلی با حضور امام سجاد(ع) در محلِ شهادت انجام شد.

واکنش‌ها به واقعه کربلا

قیام امام حسین(ع) و شهادت او واکنش‌های زیادی را درپی داشت و تا سالیان متمادی منجر به حرکت‌های انقلابی و اعتراضی چون قیام توابین، قیام مختار، قیام زید بن علی و قیام یحیی بن زید شد.

همچنین در قیام سیاه جامگان به رهبری ابومسلم خراسانی که منجر به سقوط امویان شد از شعار یا لثارات الحسین استفاده شد. انقلاب اسلامی ایران نیز الهام گرفته از قیام امام حسین(ع) دانسته شده است

روایات فراوانی درباره پیشگویی شهادت حسین بن علی(ع) وجود دارد از جمله در حدیث لوح به نقل از پیامبر(ص) آمده است خداوند حسین را به شهادت گرامی داشته و او را برترین شهیدان قرار داده است.

هدف قیام

درباره هدف امام حسین(ع) از قیام دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی چون لطف‌الله صافی، مرتضی مطهری، سید محسن امین و علی شریعتی هدف حسین بن علی(ع) از قیام را شهادت دانسته‌اند.

سید مرتضی و معاصرینی چون صالحی نجف‌آبادی هدف امام از قیام را تشکیل حکومت عنوان کرده‌اند. چنان‌که پیرامون هدف امام نظرات دیگری چون حفظ جان نیز ذکر شده است.

همچنین ببینید: قیام عاشورا حرکتی الهی یا به خواست مردم و آگاهی امام حسین(ع) از سرانجام قیام

قیام امام در نگاه اهل‌سنت

در میان اهل سنت دو دیدگاه درباره قیام امام حسین(ع) وجود دارد: دسته‌ای آن را نکوهش کرده و بسیاری نیز آن را ستوده‌اند.

ابن‌خلدون، مورخ قرن نهم اهل سنت با تأکید بر شرط بودن وجودِ امام عادل برای جنگ با ستمکاران، حسین(ع) را عادل‌ترین فرد برای این جنگ برشمرده و گفته است که وقتی فاسق بودن یزید بر همگان آشکار شد، حسین بر خود واجب دید که علیه او قیام کند، چون خود را دارای اهلیت و قدرت برای این کار می‌دانست. شهاب‌الدین آلوسی از عالمان اهل سنت در قرن سیزدهم قمری نیز در کتاب روح المعانی، ابن‌عربی را که به مذمت امام پرداخته بود، مورد نقد و نفرین قرار داده و سخن او مبنی بر شر و فتنه بودن قیام و عدم اصلاح اوضاع را دروغ و تهمتی بزرگ شمرده است.

عباس محمود عقاد، نویسنده و ادیب مصری در قرن چهاردهم قمری و مؤلف کتاب «ابوالشهداء: الحسین بن علی» نوشته است که اوضاع در زمان یزید به حدی رسیده بود که جز شهادت آن را علاج نمی‌کرد. وی معتقد است که چنین قیامی تنها از سوی انسان‌هایی نادر رقم می‌خورد که برای این کار ساخته شده‌اند و نمی‌توان حرکت آنان را با دیگران مقایسه کرد؛ چرا که اینان گونه‌ای دیگر می‌فهمند و چیزی دیگر می‌طلبند. طه حسین، نویسنده اهل سنت، معتقد است بیعت نکردن حسین از سر عناد و لجبازی نبود؛ چرا که می‌دانست اگر با یزید بیعت کند، به وجدانش خیانت کرده و با دین خود مخالفت ورزیده است، زیرا از نظر او بیعت با یزید گناه بود.

عمر فروخ نیز با تأکید بر اینکه سکوت در برابر ظلم به هیچ وجه جایز نیست، معتقد است ما مسلمانان امروزه نیاز داریم که «حسینی» در میان ما قیام کند و ما را به راه درست در دفاع از حق رهنمون سازد.

سوگواری

شیعیان و حتی غیرشیعیان در ماه محرم، برای امام حسین و شهیدان کربلا سوگواری می‌کنند. شیعیان برای این سوگواری آیین‌هایی دارند که رایج‌ترین آنها روضه‌خوانی، سینه‌زنی، تعزیه و خواندن زیارتنامه‌هایی مانند زیارت عاشورا، زیارت وارث و زیارت ناحیه مقدسه به صورت فردی و گروهی است. به مکان‌هایی که برای عزاداری مردم اختصاص دارد، حسینیه گفته می‌شود.

سوگواری بر امام حسین(ع) از نخستین روزهای پس از عاشورا آغاز شد و بنابر نقلی، هنگام حضور اسیران کربلا در شام، زنان بنی هاشم چند روز با پوشیدن لباس سیاه، به عزاداری پرداختند. پس از روی کار آمدن دولت‌های شیعی و برداشته شدن فشار از شیعیان، سوگواری جنبه رسمی پیدا کرد.

در منابع شیعه و اهل سنت آمده است که پیامبر هنگام تولد او گریست و از شهادتش خبر داد. بنابر گزارش‌های تاریخی و حدیثی، امامان شیعه به عزاداری و گریه در عزای حسین بن علی اهمیت ویژه می‌دادند و شیعیان را به این امر و زنده نگاه‌داشتن یاد عاشورا سفارش می‌کردند.

همچنین ببینید: سیر تحول عزاداری، جزع و فزع در عزاداری برای امام حسین(ع)، و عزاداری امامان شیعه بر امام حسین(ع)

حرم امام حسین(ع)

بر اساس گزارش‌های موجود، نخستین بنا بر مرقد حسین بن علی(ع) در زمان مختار ثقفی و به دستور او ساخته شد و از آن تاریخ تا کنون نیز بنای حرم بارها تجدید و توسعه یافته است. حرم امام حسین(ع) چند بار به دست برخی خلفای عباسی و وهابیت تخریب گردید؛ از جمله متوکل عباسی دستور داد زمین حائر را شخم بزنند و بر مقبره آب ببندند.

محدوده مرقد امام حسین(ع) حائر حسینی نامیده می‌شود. محدوده حائر دارای فضیلت و احکام فقهی خاصی است و مسافر می‌تواند نماز خود را در آن کامل بخواند. درباره مساحت دقیق حائر چند نظر وجود دارد و حداقلِ آن را، محدوده‌ای به شعاع ۱۱متر از قبر امام حسین گفته‌اند که بالاترین درجه فضیلت را دارد.

زیارت امام حسین(ع)

در روایات معصومان علاوه بر تأکید به زیارت امام حسین(ع)، یکی از برترین و پرفضیلت‌ترین اعمال شمرده شده و حتی ثواب آن برابر با حج و عمره قلمداد شده است.

در کتاب‌های جامع زیارات، چندین زیارت مطلقه برای امام که در هر زمان خوانده می‌شود و چندین زیارت خاص که در زمان‌های مشخص خوانده می‌شود جمع‌آوری شده است. زیارت عاشورا، زیارت وارث و زیارت ناحیه مقدسه از معروف‌ترین این زیارت‌نامه‌ها هستند.

اربعین حسینی

مقالهٔ اصلی: اربعین حسینی

شیعیان در روز چهلم بعد از شهادت امام حسین(ع) که به اربعین حسینی شهرت دارد به عزاداری می‌پردازند، علاقه‌مندان به امام حسین(ع) در این روز به زیارت مرقد امام حسین(ع) در کربلا می‌روند.

بنابر پاره‌ای از گزارش‌های تاریخی، اسیران کربلا در مسیر بازگشت از شام به مدینه، در روز اربعین به زیارت شهدای کربلا رفته‌اند. چنانکه گفته شده است، جابر بن عبدالله انصاری اولین نفری بود که در این روز بر سر مزار امام حسین(ع) حاضر شد.

توصیه به زیارت اربعین سبب شده شیعیان هر ساله از نقاط مختلف به سوی کربلا حرکت کنند. این حرکت که غالباً پیاده انجام می‌شود، از پرجمعیت‌ترین راهپیمایی‌ها در جهان دانسته شده است. منابع خبری تعداد زائران اربعین را در سال ۱۳۹۸ش، بیش از ۱۸ میلیون زائر گزارش کرده‌اند.

روایات امام حسین

در منابع متعدد حدیثی و تاریخی، به سخنان، دعاها، نامه‌ها، اشعار، خطبه‌ها و وصیت امام حسین(ع) اشاره شده است. در کتاب مسند الامام الشهید تألیف عزیزالله عطاردی و کتاب موسوعة کلمات الامام الحسین مجموع روایات امام(ع) جمع‌آوری شده است.

آثار پیرامون زندگانی امام

درباره شخصیت و زندگی حسین بن علی(ع) آثار فراوانی در قالب دانشنامه، زندگی‌نامه، مقتل و تاریخ تحلیلی نگاشته شده که بیش از چهل کتاب و مقاله با موضوع «کتابشناسی امام حسین» به معرفی آنها پرداخته است از جمله در «کتاب‌شناسی اختصاصی امام حسین»، ۱۴۲۸ اثر با مشخصات نشر نام برده شده است. آقا بزرگ تهرانی نیز در کتاب الذریعة ۹۸۵ کتاب در این زمینه معرفی کرده است.

منابع

• ابن ابی‌الثلج، تاریخ الائمة، در مجموعة نفیسه فی تاریخ الائمة، چاپ محمود مرعشی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۶ق.
• ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، ۱۳۸۵–۱۳۸۷ق.
• ابن ابی‌شیبه، المصنَّف فی الاحادیث و الآثار، چاپ سعید محمد لحّام، بیروت، ۱۴۰۹ق.
• ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، اسد الغابه فی معرفه الصحابه، بیروت، دارالکتاب العربی، بی‌تا.
• ابن اثیر، علی بن ابی‌الکرم، الکامل فی التاریخ، بیروت، دارصادر-داربیروت، ۱۹۶۵م.
• ابن اعثم، احمد، الفتوح، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۱۱ق.
• ابن اعثم، احمد، الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار الأضواء، چاپ اول، ۱۹۹۱م.
• ابن بابویه قمی، ابوالحسن بن علی، الامامة والتبصرة من الحیره، تحقیق: علی‌اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۳ش.
• ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، منهاج السنة النبویة، تحقیق: محمد رشاد سالم، جامعة الإمام محمد بن سعود الإسلامیة، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
• ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی، المنتظم فی تاریخ طبری، تحقیق محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۲.
• ابن حبان، صحیح ابن حبان، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بی‌جا، الرساله، ۱۹۹۳م.
• ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
• ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابه، تحقیق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۹۹۵م.
• ابن حزم، المُحَلّی، تحقیق: محمد شاکر، بیروت، دارالفکر، بی‌تا.
• ابن خلدون، تاریخ ابن خلدون، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۱ق و دار احیاء التراث العربی، چاپ چهارم، بی‌تا.
• ابن سعد، الطبقات الکبری، چاپ احسان عباس، بیروت، ۱۹۶۸–۱۹۷۷.
• ابن سعد، الطبقات الکبری‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ دوم‏، ۱۴۱۸ق.
• ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین‏، ۱۴۰۴ق.
• ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، چاپ هاشم رسولی محلاتی، بی‌تا.
• ابن شهرآشوب‏، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، علامه‏، ۱۳۷۹ق.
• ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، قم، چاپ یوسف بقاعی، ۱۳۸۵ش.
• ابن طلحه شافعی، مطالب السؤول فی مناقب ال الرسول، چاپ ماجد بن احمد عطیه، بی‌جا، بی‌تا.
• ابن عبد البر، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، تحقیق علی محمد البجاوی، بیروت، دار الجیل، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.
• ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق‏، بیروت‏، دار الفکر، چاپ اول‏، ۱۴۱۵ق.
• ابن فندق بیهقی، علی بن زید، لباب الانساب و الالقاب و الاعقاب، تحقق، مهدی رجائی، قم، مکتبة آیت الله المرعشی، ۱۳۸۵ش.
• ابن فندق، بیهقی، علی بن زید، لباب الأنساب و الألقاب و الأعقاب، چاپ مهدی رجائی، قم ۱۴۱۰ق.
• ابن قتیبة دینوری، الإمامة و السیاسة، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالأضواء، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
• ابن‌قتیبه دینوری، المعارف، تحقیق ثروت عکاشه، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، ۱۹۶۰.
• ابن‌قتیبه، المعارف، قاهره، الهیئة المصریة العامة للکتاب، چاپ دوم، ۱۹۹۲م.
• ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم، ۱۴۱۷ق.
• ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات‏، نجف، دار المرتضویة، ۱۳۵۶ق.
• ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.
• ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، البدایة و النهایة، بیروت، دار الفکر، بی‌تا.
• ابن کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، بیروت، دارالکتب العلمیة، ۱۴۱۹ق.
• ابن مسکویه، احمد بن محمد، تجارب الامم و تعاقب الهمم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، ۱۳۷۹ش.
• ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار [الکبیر]، تحقیق: جواد القیومی الاصفهانی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۹ق.
• ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب‏، بیروت‏، دار صادر، ۱۴۱۴ق.
• ابوالفرج اصفهانی، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت، دارالمعرفة، بی‌تا.
• ابوبکر ابن عربی، العواصم من القواصم، قاهرة، المکتبة السلفیة، بی‌تا.
• ابومخنف، مقتل الحسین(ع)، تحقیق و تعلیق حسین الغفاری، قم، مطبعة العلمیه، بی‌تا.
• احمد بن حنبل، مسند احمد، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
• احمدی میانجی، علی، مکاتیب الائمة، آیت الله احمدی میانجی‏، قم، دار الحدیث‏، ۱۴۲۶ق.
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم‌السلام، چاپ علی فاضلی، قم، ۱۴۲۶ق.
• اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، قم، رضی‏، چاپ اول، ۱۴۲۱ق.
• اسفندیاری، محمد «کتابشناسی کتابشناسی‌های امام حسین(ع)»، فصلنامه کتاب‌های اسلامی، شماره سوم، زمستان ۱۳۷۹ش.
• اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین(ع)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات، ۱۳۸۰ش.
• اشتهاردی، علی‌پناه، هفت ساله چرا صدا درآورد؟، قم، انتشارات علامه، چاپ اول، ۱۳۹۱ش.
• اصفهانی، ابوالفرج، کتاب الاغانی، قاهره، ۱۳۸۳ق.
• اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، تحقیق احمد صقر، بیروت، دارالمعرفه، بی‌تا.
• ایوب، م، «فضایل امام حسین علیه السلام در احادیث اهل سنت»، ترجمه جواد قاسمی، فصلنامه مشکوة، شماره ۵۱، تابستان ۱۳۷۵ش.
• آل طعمه، سلمان هادی، کربلا و حرمهای مطهر، تهران، مشعر، بی‌تا.
• آلوسی، روح المعانی، تحقیق: علی عبد الباری عطیة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.
• «آمار زائران اربعین امسال از مرز ۱۸ میلیون گذشت»، خبرگزاری جمهوری اسلامی، تاریخ درج مطلب: ۲۷ مهر ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۷ فروردین ۱۳۹۹ش.
• آئینه‌وند، صادق و ولایتی، علی اکبر، سنت عزاداری و منقبت‌خوانی در تاریخ شیعه امامیه، با مقدمه محمد تقی‌زاده داوری، قم، مؤسسه شیعه‌شناسی، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.
• بخاری، سهل بن عبدالله، سرّالسلسلة العلویة، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بی‌تا.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: احسان عباس، بیروت، جمیعة المتشرقین الامانیه، ۱۹۷۹م.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمود فردوس العظم، دمشق، ۱۹۹۶–۲۰۰۰م.
• بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت، دارالتعارف، چاپ اول، ۱۹۷۷م.
• بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، مکتبة الهلال، ۱۹۸۸م.
• بلاذری‏، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف‏، تحقیق: سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت‏، دار الفکر، ۱۴۱۷ق.
• ترمذی، محمد بن عیسی، سنن ترمذی، تحقیق: عبدالرحمن محمد عثمان، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۳ق.
• مؤسسه امام هادی(ع)، جامع زیارات المعصومین، قم، پیام امام هادی(ع)، ۱۳۸۹ش.
• جعفریان‏، رسول، حیات فکری و سیاسی امامان شیعه، قم‏، انصاریان‏، چاپ ششم‏، ۱۳۸۱ش.
• جمعی از نویسندگان، نگاهی نو به جریان عاشورا، قم، بوستان کتاب، چاپ ششم، ۱۳۸۷ش.
• حاج منوچهری، فرامرز، «حسین(ع)، امام»، در دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۲۰، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۱ش.
• حاکم نیشابوری، المستدرک علی الصحیحین، تحقیق یوسف عبدالرحمن المرعشی، بیروت، ۱۴۰۶ق.
• حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق.
• حسین، طه، علی و بنوه، قاهره، دارالمعارف، بی‌تا.
• حسینی شاهرودی، سیدمحمد، «امام حسین (ع) و عاشورا از دیدگاه اهل سنت»، مجله پیام، شماره ۹۲، زمستان ۱۳۸۷ش.
• حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الاسناد، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۱۳ق.
• خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
• خمینی، سیدروح الله، صحیفه نور، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار، ۱۳۷۹ش.
• خوارزمی، موفق بن احمد، مقتل الحسین(ع)، قم‏، انوار الهدی‏، چاپ دوم، ۱۴۲۳ق.
• طبری، محمد بن جریر، دلائل الامامة، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۸ق/۱۹۸۸م.
• دولابی، محمد بن احمد، الذریة الطاهرة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم، ۱۴۰۷ق.
• دهخدا، علی‌اکبر، لغت‌نامه دهخدا، تهران، ۱۳۷۷ش.
• دینوری، احمد بن داوود، الاخبار الطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر مراجعه جمال الدین شیال، قم، منشورات رضی، ۱۳۶۸ش.
• ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الإسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام‏، بیروت‏، دار الکتاب العربی‏، چاپ دوم‏، ۱۴۰۹ق.
• ذهبی، شمس‌الدین، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۹۹۳م.
• ذهبی، شمس‌الدین، سیر اعلام النبلاء، تخریج شعیب ارنؤوط و تحقیق حسین اسد، بیروت، الرساله، چاپ نهم، ۱۹۹۳م.
• زبیدی واسطی‏، مرتضی حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس‏، بیروت‏، دار الفکر، ۱۴۱۴ق.
• زمانی، احمد، حقایق پنهان، پژوهشی در زندگانی سیاسی امام حسن مجتبی، قم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم، ۱۳۸۰ش.
• زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، قم، نشر البلاغه، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.
• سبط ابن جوزی، تذکرة الخواص، بیروت، بی‌نا، ۱۴۰۱ق-۱۹۸۱م.
• سبط بن جوزی، تذکرة الخواص‏، قم، منشورات الشریف الرضی‏، چاپ اول‏، ۱۴۱۸ق.
• سلیم بن قیس، کتاب سلیم بن قیس الهلالی‏، قم، هادی، ۱۴۰۵ق.
• سماوی، محمد بن طاهر، إبصار العین فی أنصار الحسین علیه السلام‏، قم، دانشگاه شهید محلاتی‏، چاپ اول‏، ۱۴۱۹ق.
• سید بن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۷ش.
• سید بن طاوس، علی بن موسی، الطرائف، قم، خیام، ۱۴۰۰ق.
• سید بن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، تهران، جهان، ۱۳۴۸ش.
• سید بن طاووس، علی بن موسی، الملهوف علی قتلی الطفوف، قم، اسوه، ۱۴۱۴ق.
• سید جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة الامام علی(ع)، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۸ش.
• سید رضی‏، محمد بن حسین، نهج البلاغة، تحقیق صبحی صالح، قم، هجرت‏، ۱۴۱۴ق.
• سید مرتضی، علی بن حسین، الشافی فی الامامة، قم، مؤسسه اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۰ق.
• سید مرتضی، علی بن حسین، تنزیه الانبیاء، بیروت، دارالاضواء، چاپ دوم، ۱۴۰۹ق.
• سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفاء، مکتبة نزار مصطفی الباز، ۱۴۲۵ق.
• شریعتی علی، تشیع علوی و تشیع صفوی، تهران، چاپخش، ۱۳۷۷.
• شوکانی، محمد بن علی، فتح القدیر، بیروت، عالم الکتب، بی‌تا.
• شهیدی، سید جعفر، تاریخ تحلیلی اسلام، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۹۰.
• شهیدی، سید جعفر، زندگانی علی بن الحسین، تهران، دفتر نشر فرهنگ، ۱۳۶۵ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الاعتقادات الامامیه، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، الخصال، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۰۳ق.
• شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، عیون اخبار الرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم ۱۳۶۳ش.
• شیخ صدوق، محمد بن علی بن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، تهران، اسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۹۵ش.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الغیبة، قم، دار المعارف الإسلامیة، ۱۴۱۱ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، الامالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی خرسان، بیروت، ۱۴۰۱ق.
• شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد، بیروت، مؤسسه فقه الشیعه، ۱۴۱۱ق.
• شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، قم، کنگره شیخ مفید، اول، ۱۴۱۳ق.
• شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، بیروت، ۱۴۱۴ق.
• شیخ مفید، محمد بن نعمان، المقنعه، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• شیخ مفید، محمد بن نعمان، مسار الشیعة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• شیخ مفید، محمد بن نعمان، الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصرة، قم، کنگره شیخ مفید، ۱۴۱۳ق.
• شوشتری، شیخ جعفر، الخصائص الحسینیة، شریف رضی، چاپ اول، بی‌تا.
• صابری، حسین، تاریخ فرق اسلامی فرق شیعه و فرقه‌های منسوب به آن، تهران، سمت، چاپ پنجم، ۱۳۸۸ش.
• صاحبی، محمدجواد، «مقتل و مقتل نگاران»، مجله کیهان فرهنگی، شماره ۱۱۱، تیر ۱۳۷۳.
• صحتی سردرودی، محمد، عاشوراپژوهی با رویکردی تحریف‌شناسی تاریخ امام حسین(ع)، قم، خادم الرضا(ع)، ۱۳۸۵ش.
• صفر علی‌پور، حشمت الله، کتابشناسی اختصاصی امام حسین، قم، یاقوت، ۱۳۸۱ش.
• طباطبایی یزدی، سید محمدکاظم، العروة الوثقی، بیروت، ۱۴۰۴ق.
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق: حمدی عبدالمجید السلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، بی‌تا.
• طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، قاهره، دار النشر، مکتبة ابن تیمیة، چاپ دوم، بی‌تا.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج‏، مشهد، مرتضی‏، ۱۴۰۳ش.
• طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی أهل اللجاج‏، نجف، چاپ محمدباقر موسوی خرسان، ۱۳۸۶ق.
• طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری بأعلام الهدی، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۰ق.
• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، بیروت‏، دار التراث‏، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق.
• طقوش، محمد سهیل، دولت امویان، ترجمه حجت‌الله جودکی، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ پنجم، ۱۳۸۹ش.
• طوسی، اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
• عالم‌زاده، هادی، «اولین مقتل مکتوب، مقتل ابومخنف»، وبگاه کرب و بلا، تاریخ بازدید: ۷ فروردین ۱۳۹۹ش.
• عاملی، جعفر مرتضی، الحیاة السیاسیة للامام الحسن، بیروت، دارالسیره، بی‌تا.
• عاملی، محمد بن مکی (شهید اول)، الدروس الشرعیه فی فقه الامامیه، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۱۷ق.
• عقاد، عباس محمود، ابوالشهداء الحسین بن علی، تهران، المجمع العالمی للتقریب، چاپ دوم، ۱۴۲۹ق.
• فخر رازی، محمد بن عمر، التفسیر الکبیر، بیروت، دارالفکر، ۱۴۰۵ق.
• فروخ، عمر، تجدید فی المسلمین لا فی الإسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، بی‌تا.
• قاضی طباطبایی، سید محمدعلی، تحقیق درباره اول اربعین حضرت سیدالشهدا(ع)، قم، بنیاد علمی و فرهنگی شیهد آیت الله قاضی طباطبایی، ۱۳۶۸ش.
• کاشفی سبزواری، ملا حسین، روضة الشهدا، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۲ش.
• کرباسی، محمدصادق، دائرة المعارف الحسینیة، دیوان الامام الحسین، لندن، المرکز الحسینی للدراسات، ۲۰۰۱م.
• کشی، محمد بن عمر، رجال الکشی، مشهد، دانشگاه مشهد، ۱۳۴۸ش.
• کلیدار، عبدالجواد، تاریخ کربلاء و حائر الحسین علیه السلام، نجف، چاپ افست قم، ۱۳۷۶ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ش.
• کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی‏، تهران، دار الکتب اسلامیة، چاپ دوم‏، ۱۳۶۲ش.
• گروه تاریخ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تاریخ تشیع، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه (مرکز مدیریت حوزه علمیه خواهران)، چاپ چهارم، ۱۳۹۰ش.
• گروهی از تاریخ‌پژوهان، تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهداء علیه‌السلام، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، ۱۳۸۹ش.
• مالک بن انس، الموطأ، تحقیق: محمد فؤاد عبدالباقی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۹۸۵.
• مجلسی‏، محمدباقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، تهران، اسلامیة، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
• محدثی، جواد، فرهنگ عاشورا، قم، نشر معروف، چاپ هفدهم، ۱۳۹۳ش.
• محمدی ری‌شهری، محمد و همکاران، دانشنامه امام حسین(ع)، ترجمه محمد مرادی، قم، دارالحدیث، ۱۴۳۰ق/۱۳۸۸ش.
• مسعودی، اثبات الوصیه، قم، منشورات الرضی، بی‌تا.
• مسعودی، علی بن الحسین، التنبیه و الاشراف، تصحیح: عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره، دار الصاوی، بی‌تا؛ افست قم، دار الثقافة الاسلامیه، بی‌تا.
• مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم، دارالهجره، ۱۴۰۹ق.
• مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، بیروت، دارالمعرفه، ۱۴۲۳ق.
• مُصْعَب بن عبدالله، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳م.
• مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۰ش.
• معهد تحقیقات باقرالعلوم(ع)، موسوعة کلمات الامام الحسین(ع)، قم، دارالمعروف، چاپ سوم، ۱۴۱۶ق-۱۳۷۴ش.
• مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاریخ، مکتبة الثقافة الدینیة، بی‌تا
• مقریزی، تقی‌الدین، إمتاع الأسماع بما للنبی من الأحوال و الأموال و الحفدة و المتاع‏، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول‏، ۱۴۲۰ق.
• منقری، نصر بن مزاحم، وقعة صفین‏، قم، مکتبة آیة الله المرعشی النجفی‏، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
• منقری، نصر بن‌مزاحم، وقعة صفین، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، قاهره، ۱۳۸۲ق/ ۱۹۶۲م.
• موسوعه کلمات الرسول الاعظم، ج۶، کتاب الحسنین(ع) و کتاب اهل البیت(ع)، مؤلف لجنة الحدیث فی مرکز ابحاث باقرالعلوم(ع)، تهران، نشر امیرکبیر، ۱۳۸۸ش.
• موسوی المقرم، عبدالرزاق، مقتل الحسین(ع)، بیروت، دارالکتاب الاسلامیه.
• ناصری داودی، عبدالمجید، انقلاب کربلا از دیدگاه اهل سنت، قم، مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، ۱۳۸۵ش.
• نجمی، محمدصادق، سخنان حسین بن علی از مدینه تا کربلا، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۳۷۸ش.
• یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بی‌تا.
• الیوسفی الغروی، محمدهادی، موسوعة التاریخ الاسلامی، قم، مجمع الفکر الاسلامی‏، ۱۴۱۷ق.

الگو:جعبه پایانی