تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب)

سؤال

کتاب تنبیه الامه و تنزیه الملّه در چه موضوعی بحث کرده است.

میرزای نائینی نویسنده کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة»

تنبیه الامة و تنزیه الملة اثر میرزا محمدحسین غروی نائینی (درگذشت ۱۳۵۵ق، ۱۳۱۵ش)، درباره نفی استبداد و حکومت مطلقه، مستدَّل از مفاهیم دینی است. نائینی در این کتاب با توجه به آیات و روایات و آموزه‌ها و سنت دینی، حکومت مطلقه و سلطنت و استبداد و خودکامگی را رد می‌کند و در جنبه اثباتی،‌ حکومت مشروطه را که از ظلم و استبداد به دور باشد را نظریه سیاسی خود در فقه سیاسی شیعه معرفی می‌کند.

کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة پس از انتشار مورد توجه عالمان دینی و روشنفکران قرار گرفت و برخی آن را متحول کننده فقه سیاسی شیعه می دانند. آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی بر این کتاب تقریظ نوشته اند.

کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة» اثر میرزای نائینی

نویسنده

میرزا محمد حسین نائینى فرزند شیخ الاسلام حاجى میرزا عبدالرحیم نائینى از چهره هاى برجسته روحانیت و رهبران فکرى شیعه به سال 1277هـ.ق. در شهر نائین از توابع اصفهان در خانواده اى مشهور به دانش و نیک نامى دیده به جهان گشود. وى پس از فراگیرى مقدمات علوم دینى در زادگاهش و درهفده سالگى براى ادامه تحصیل به اصفهان که در آن روزگار پرآوازه ترین حوزه علمى شیعه بوده رهسپار مى شود. وى در سال 1303 هـ.ق. براى ادامه تحصیل و پیمودن مدارج عالى علمى راهى عتبات مى شود و پس از توقف کوتاه درنجف اشرف به حوزه سامراء که در آن زمان توسط میرزاى بزرگ حیات علمى یافته بود رخت مى کشد6 و از حوزه درس اساتید بزرگ حوزه سامرا چون: سیّد مجدّد شیرازى سید اسماعیل صدر و سید محمد فشارکى اصفهانى بهره مى برد. در سال 1314هـ.ق. همراه با استادش سید اسماعیل صدر به حوزه کربلا رهسپار مى شود. مدت دو سال از استوانه هاى دانش در حوزه کربلا بهره مى جوید و پس از آن به نجف اشرف مشرف مى شود. زمانى که نائینى به حوزه نجف پا نهاده درس آخوند خراسانى از شهرت و جایگاه کم مانندى برخوردار بوده و حدود هزار مجتهد و فاضل نامور در آن شرکت مى جسته اند. وى از آن پس در حوزه نجف به عنوان مجتهدى توانا برخوردار از شایستگیهاى علمى سیاسى در میدانهاى گوناگون ظاهر شد. نائینی در سال ۱۳۵۵ هـ. ق دار فانی را وداع گفت و در حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شد.

آقا بزرگ تهرانى درباره مقام علمى و آگاهى ژرف نائینى بر دانشهاى گوناگون بویژه دانش اصول مى نویسد: دانش بسیار و گسترده داشت. ادب فارسى و عربى را به مرحله کمال رسانده بود و از دانش کلام و فلسفه بهره فراوان داشت. در دانش فقه یگانه و میدان دار بود. امّا در علم اصول موضوع بزرگ تر از اینها بود; زیرا برکلیات دانش اصول آگاهى دقیق و کامل داشت و در آن دقت و ژرف کاوى فوق العاده و شگفت آور انجام داد و به گونه اى شگفت آور مباحث آن را استوار و مستحکم ساخت که آوازه دیدگاههاى ژرف وى در اصول در فضاى آن روز طنین انداز شد… تا جایى که در علم اصول مجدد به شمار آمد.

از طرفی میرزای نائینی تربیت شده مکتب میرزای شیرازی است که شخصیت چند بعدی و دارای جنبه سیاسی اجتماعی نیز هست. او در نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود و به سفارش او بود که شیخ حسن کربلایی «تاریخ دخانیه» را نگاشت.

مؤلف عالی‌قدر این کتاب، از بزرگ‌ترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی و رشحات فکری آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. مرحوم آیت‌الله نائینی از تلامیذ مرحوم آیت‌الله حاج میرزا حسن شیرازی و مرحوم آقا سیدمحمد اصفهانی بوده و در محضر درس آیت‌الله خراسانی از جهت احترام و ادب حاضر می‌شده است. علاوه از قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعیات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده.

نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲)، آقاسیدمحمد فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶) و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۸)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.

کتاب «آستانهٔ تجدد» در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة

تقریظ آخوند ملا محمد کاظم خراسانی به کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة: رساله شریفه تنبیه الامة و تنزیه الملة که از افاضات جناب مستطاب شریعت‌مدار، صفوة الفقهاء و المجتهدین ثقة الاسلام و المسلمین، العالم العامل آقا میرزا محمد حسین النائینی الغروی دامت افاضاته است، اجلّ از تمجید و سزاوار است که ان شاء الله تعالی به تعلیم و تعلم و تفهیم و تفهم آن، مأخوذ بودن اصول مشروطیت را از شریعت محقه استفاده و حقیقت کلمه مبارکه «بِمُوالاتِكُمْ عَلّمنا اللّهُ مَعالِم دينِنا و أصْلَحَ ما كانَ فَسَدَ مِنْ دُنْيانا را به عین الیقین ادراک نمایند. ان شاء الله تعالی.

معرفی، اهمیت و جایگاه

اصول کلی نظریة سیاسی مندرج در این کتاب چنین است: ۱) بنیان حکومت مشروطیت، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان (رجوع کنید به ص ۴۹–۵۱، ۶۰) از کتاب خدا، سنّت و سیرة پیامبراکرم و سایر پیشوایان معصوم، بویژه سخنان حضرت علی علیه السلام گرفته شده است و به همین دلیل چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می‌گردد. غربیان با استفاده از این اصول پیشرفت کردند و مسلمانان با غفلت از آنها به قهقرا رفتند.. ظلم و استبداد مانند زندقه و الحاد مخالف با ضروریات دین اسلام است (ص ۳۷–۳۸) و بر همین اساس طرح نظریة مشروطیت، احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است.

مؤلف انگیزه خود را از تألیف کتاب، ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی می‌داند. و چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت از این زندقه و الحاد و بدعت است، نامش «تنبیه الامه و تنزیه المله» شد.

این کتاب که نام مفصل آن «تنبیه الامّه و تنزیه الملّه فی لزوم مشروطیه الدوله المنتخبه لتقلیل الظلم علی افراد الامّه و ترقیه المجتمع» می‌باشد، معروف‌ترین و مشهورترین اثر محقق بزرگ و فقیه نامور، آیت الله میرزا محمد حسین غروی نائینی است.

به قول شهید مطهری «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را، هیچ‌کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمد حسین نائینی ـ قدس سره ـ توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامه و تنزیه الملّه بیان نکرده است.»

هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامة دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کنندة استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، بشدت مخالفت می‌کند. به عقیدة او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان بویژه افرادی را که در زی روحانیت اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبة استبداد دینی» در کنار «شعبة استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیدة مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شدة آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است»

مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی ضمن آنکه کتاب تنبیه الامه را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است (ص۳۵۶). علاوه بر روشن‌فکران، دیدگاه‌های نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است (نک‍: طالقانی، ۱۷). دو رهبر اصلی نهضت مشروطیت ایران، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظهای کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در آن رعایت شده است

این کتاب، مستقیماً از طبایع الاستبداد عبدالرحمان کواکبی * تأثیر پذیرفته است.

طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است». حمید عنایت تنبیه الامه را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ای می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است (تفکر...، ۱۷۹). فریدون آدمیت معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد». همو «هشیاری ملی» نائینی را «خیره کننده» می‌داند

نائینی دفاع از استبداد را به دستاویز دین «لکهٔ ننگ و عار عظیم» (ص ۶۱) و ظلم «به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه»، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند (ص ۶۲). با این ملاحظات، او «در مقام تکلیف» این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی «با ضرورت دین اسلام» نوشته است

فقهای قبلی در کتابهای خویش مباحث ولایت فقیه را بحث می‌کردند، اما بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند. مرحوم نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تعویض نظام حکومتی با استناد به ادله فقهی و شرعی گردید، و مطالب کتاب او توسط بزرگترین فقیه و مرجع تقلید وقت یعنی آخوند خراسانی - صاحب کفایه - و ملاعبدالله مازندرانی مورد تأیید قرار گرفت

نائینی نقش جدی تحول آفرین در تاریخ فقه حکومتی اسلام داشته است و کتاب تنبیه الامة او بیش از این شایسته توجه و تدقیق است.

محتوا

کتاب شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است

در فصل اول آن ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است.

در فصل دوم بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامه فقیه را نیز قبول نداشته، چاره ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانه غیر فقیه ترجیح و اولویت بدهد؛ بنابرانی در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به دیگران دارای اولویت است.

درفصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه که مسئله روز عصر نائینی بوده بحث شده و تبیین گردیده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است.

در فصل چهارم نیز به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات و غیره «بدعت» نیستند، پاسخ مناسب داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد.

در فصل پنجم نیز راجع به شرایط مشروعیت مداخله نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است.

نائینی در خاتمه کتابش درباره استبداد و نظام استبدادی، به گونه انتقادی و تحلیلی بحث جالبی را مطرح نموده و پس از استنتاج، کتاب خود را به پایان برده است

فهرست

مقدمه:

• الف: ضرورت قیام.

• ب: اقسام سلطنت.

• ج:آزادی از اسارت و بندگی.

• د: مساوات آحاد ملت با سلطان.

فصل اول: حقیقت سلطنت نزد ادیان و عقلا.

فصل دوم: تحدید سلطنت در عصر غیبت.

فصل سوم: مشروطه و تحدید سلطنت.

فصل چهارم: پاسخ به شبهات و مغالطات.

فصل پنجم: صحت و مشروعیت مداخله نمایندگان مجلس و شرایط و وظائف آنان.

خاتمه:

• مقصد اول: قوای حافظ استبداد.

• مقصد دوم: راه های علاج قوای استبداد.

چاپ و شرح

رسالة تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در ۱۳۲۷ در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.

• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، بوستان کتاب.
• آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، داود فیرحی، نی.
• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان. مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
• تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح حمیدرضا محمودزاده حسینی، امیرکبیر،‌ ۱۳۸۰.