تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
A.rezapour (بحث | مشارکتها) (ابرابزار) |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }} | {{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour}} | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
[[پرونده:میرزای نائینی.jpg|بندانگشتی|میرزای نائینی نویسنده کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة»|287x287پیکسل]] | [[پرونده:میرزای نائینی.jpg|بندانگشتی|میرزای نائینی نویسنده کتاب «تنبیه الامة و تنزیه الملة»|287x287پیکسل]] | ||
== نویسنده == | == نویسنده == | ||
میرزا محمدحسین غروی نائینی(درگذشت ۱۳۱۵ش) | میرزا محمدحسین غروی نائینی (درگذشت ۱۳۱۵ش) | ||
وی به سال ۱۲۷۶ هـ. ق در نائین از توابع اصفهان به دنیا آمد پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود در ۱۷ سالگی برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را در آن جا ادامه داد و از محضر بزرگانی چون میرزا جهانگیر خان قشقایی دروس متداول حوزه را آموخت و در سال ۱۳۰۳ ق راهی عراق شد. در عراق از شاگردان برجسته میرزای شیرازی محسوب می‌شد. میرزای نائینی در علم و فقاهت به درجه ای رسید که شخصیت‌های بزرگی از او تجلیل کرده‌اند. از نظر معنوی نیز به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی «پرهیزکار، صالح و بی اعتنا به زخارف دنیا و بی‌توجه به ریاست و مقام» بوده و تقریباً همه شاگردانش او را به تقوا و وارستگی و صفای باطن… ستوده‌اند.<ref>مجله حوزه، ش ۷۶–۷۷، ص۲۶–۸۷.</ref> از طرفی میرزای نائینی تربیت شده مکتب میرزای شیرازی است که شخصیت چند بعدی و دارای جنبه سیاسی اجتماعی نیز هست. او در نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود و به سفارش او بود که شیخ حسن کربلایی «تاریخ دخانیه» را نگاشت. <ref>اصفهانی کربلایی، شیخ حسن، تاریخ دخانیه، به کوشش رسول جعفریان، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.</ref> | وی به سال ۱۲۷۶ هـ. ق در نائین از توابع اصفهان به دنیا آمد پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود در ۱۷ سالگی برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را در آن جا ادامه داد و از محضر بزرگانی چون میرزا جهانگیر خان قشقایی دروس متداول حوزه را آموخت و در سال ۱۳۰۳ ق راهی عراق شد. در عراق از شاگردان برجسته میرزای شیرازی محسوب می‌شد. میرزای نائینی در علم و فقاهت به درجه ای رسید که شخصیت‌های بزرگی از او تجلیل کرده‌اند. از نظر معنوی نیز به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی «پرهیزکار، صالح و بی اعتنا به زخارف دنیا و بی‌توجه به ریاست و مقام» بوده و تقریباً همه شاگردانش او را به تقوا و وارستگی و صفای باطن… ستوده‌اند.<ref>مجله حوزه، ش ۷۶–۷۷، ص۲۶–۸۷.</ref> از طرفی میرزای نائینی تربیت شده مکتب میرزای شیرازی است که شخصیت چند بعدی و دارای جنبه سیاسی اجتماعی نیز هست. او در نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود و به سفارش او بود که شیخ حسن کربلایی «تاریخ دخانیه» را نگاشت.<ref>اصفهانی کربلایی، شیخ حسن، تاریخ دخانیه، به کوشش رسول جعفریان، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.</ref> | ||
نائینی در سال ۱۳۵۵ هـ. ق دار فانی را وداع گفت و در حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شد. | |||
[[پرونده:تجدد.jpg|بندانگشتی| کتاب «آستانهٔ تجدد» در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة|287x287پیکسل]] | |||
== معرفی، اهمیت و جایگاه == | == معرفی، اهمیت و جایگاه == | ||
مؤلف انگیزه خود را از تألیف کتاب، ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی می‌داند.<ref>نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.</ref> و چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت از این زندقه و الحاد و بدعت است، نامش «تنبیه الامه و تنزیه المله» شد.<ref>نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.</ref> | مؤلف انگیزه خود را از تألیف کتاب، ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی می‌داند.<ref>نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.</ref> و چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت از این زندقه و الحاد و بدعت است، نامش «تنبیه الامه و تنزیه المله» شد.<ref>نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.</ref> | ||
| خط ۲۲: | خط ۲۳: | ||
== محتوا == | == محتوا == | ||
کتاب شامل | کتاب شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است | ||
در فصل اول آن | در فصل اول آن ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. | ||
در فصل دوم بر | در فصل دوم بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامه فقیه را نیز قبول نداشته، چاره ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانه غیر فقیه ترجیح و اولویت بدهد؛ بنابرانی در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به دیگران دارای اولویت است. | ||
درفصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه | درفصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه که مسئله روز عصر نائینی بوده بحث شده و تبیین گردیده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است. | ||
در فصل چهارم | در فصل چهارم نیز به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات و غیره «بدعت» نیستند، پاسخ مناسب داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد. | ||
در فصل پنجم | در فصل پنجم نیز راجع به شرایط مشروعیت مداخله نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. | ||
نائینی در خاتمه کتابش درباره استبداد و نظام استبدادی، به گونه انتقادی و تحلیلی بحث جالبی را مطرح نموده و پس از استنتاج، کتاب خود را به پایان برده است<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.</ref> | |||
== چاپ و شرح == | == چاپ و شرح == | ||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، ناشر: بوستان کتاب. | * تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، ناشر: بوستان کتاب. | ||
* | * آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، داود فیرحی، نشر نی. | ||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار. | * تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار. | ||
* تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق | * تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان. نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی. | ||
== تیتر == | == تیتر == | ||
مؤلف عالی‌قدر این کتاب، از بزرگترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را | مؤلف عالی‌قدر این کتاب، از بزرگترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی و رشحات فکری آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. مرحوم آیت‌الله نائینی از تلامیذ مرحوم آیت‌الله حاج میرزا حسن شیرازی و مرحوم آقا سیدمحمد اصفهانی بوده و در محضر درس آیت‌الله خراسانی از جهت احترام و ادب حاضر می‌شده است. علاوه از قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعیات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده.<ref>نائینی، محمد حسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه سید محمود طالقانی، به نقل از سایت [https://taleghani.org/doc/کتاب-تنبیه-الامه-و-تنزیه-المله/ طالقانی و زمانه ما].</ref> | ||
نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی | نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲)، آقاسیدمحمد فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶) و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۸)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | ||
هدف اصلی | هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامة دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کنندة استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، بشدت مخالفت می‌کند. به عقیدة او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان بویژه افرادی را که در زی روحانیت اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبة استبداد دینی» در کنار «شعبة استبداد سیاسی» می‌داند (ص ۵۶–۵۸، ۹۵، ۱۴۲–۱۴۵، و جاهای دیگر). به عقیدة مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شدة آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است»<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | ||
رسالة تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در | رسالة تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در ۱۳۲۷ در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | ||
این | این کتاب، مستقیماً از طبایع الاستبداد عبدالرحمان کواکبی * تأثیر پذیرفته است.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | ||
== تیتر دو == | == تیتر دو == | ||
اصول کلی نظریة سیاسی مندرج در این کتاب چنین است : | اصول کلی نظریة سیاسی مندرج در این کتاب چنین است: ۱) بنیان حکومت مشروطیت، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان (رجوع کنید به ص ۴۹–۵۱، ۶۰) از کتاب خدا، سنّت و سیرة پیامبراکرم و سایر پیشوایان معصوم، بویژه سخنان حضرت علی علیه السلام گرفته شده است و به همین دلیل چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می‌گردد. غربیان با استفاده از این اصول پیشرفت کردند و مسلمانان با غفلت از آنها به قهقرا رفتند.. ظلم و استبداد مانند زندقه و الحاد مخالف با ضروریات دین اسلام است (ص ۳۷–۳۸) و بر همین اساس طرح نظریة مشروطیت، احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است.<ref>جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | ||
مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی ضمن آنکه کتاب ''تنبیه الامه'' را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست | مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی ضمن آنکه کتاب ''تنبیه الامه'' را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است (ص۳۵۶). علاوه بر روشن‌فکران، دیدگاههای نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است (نک: طالقانی، ۱۷). دو رهبر اصلی نهضت مشروطیت ایران، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظهای کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در آن رعایت شده است<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> | ||
طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است» (ص ۱۸). حمید عنایت ''تنبیه الامه'' را تنها | طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است» (ص ۱۸). حمید عنایت ''تنبیه الامه'' را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ای می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است (''تفکر''...، ۱۷۹). فریدون آدمیت معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد» (همانجا). همو «هشیاری ملی» نائینی را «خیره کننده» می‌داند<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> | ||
نائینی دفاع از استبداد را به دستاویز دین | نائینی دفاع از استبداد را به دستاویز دین «لکهٔ ننگ و عار عظیم» (ص ۶۱) و ظلم «به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه»، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند (ص ۶۲). با این ملاحظات، او «در مقام تکلیف» این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی «با ضرورت دین اسلام» نوشته است<ref>رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.</ref> | ||
فقهای قبلی در کتابهای خویش مباحث ولایت فقیه را بحث می‌کردند، اما بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند. مرحوم نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تعویض نظام حکومتی با استناد به ادله فقهی و شرعی گردید، و مطالب کتاب او توسط بزرگترین فقیه و مرجع تقلید وقت یعنی آخوند خراسانی - صاحب کفایه - و ملاعبدالله مازندرانی مورد تأیید قرار گرفت<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.</ref> | |||
نائینی نقش جدی تحول آفرین در تاریخ فقه حکومتی اسلام داشته است و کتاب تنبیه الامة او بیش از این شایسته توجه و تدقیق است.<ref>منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۴.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||
نسخهٔ ۱۷ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۱۸:۳۳
 | این مقاله هماکنون به دست A.rezapour در حال ویرایش است. |
کتاب تنبیه الامه و تنزیه الملّه در چه موضوعی بحث کرده است.
نویسنده
میرزا محمدحسین غروی نائینی (درگذشت ۱۳۱۵ش)
وی به سال ۱۲۷۶ هـ. ق در نائین از توابع اصفهان به دنیا آمد پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاه خود در ۱۷ سالگی برای تحصیل به اصفهان رفت و تحصیلات خود را در آن جا ادامه داد و از محضر بزرگانی چون میرزا جهانگیر خان قشقایی دروس متداول حوزه را آموخت و در سال ۱۳۰۳ ق راهی عراق شد. در عراق از شاگردان برجسته میرزای شیرازی محسوب می‌شد. میرزای نائینی در علم و فقاهت به درجه ای رسید که شخصیت‌های بزرگی از او تجلیل کرده‌اند. از نظر معنوی نیز به گفته شیخ آقا بزرگ تهرانی «پرهیزکار، صالح و بی اعتنا به زخارف دنیا و بی‌توجه به ریاست و مقام» بوده و تقریباً همه شاگردانش او را به تقوا و وارستگی و صفای باطن… ستوده‌اند.[۱] از طرفی میرزای نائینی تربیت شده مکتب میرزای شیرازی است که شخصیت چند بعدی و دارای جنبه سیاسی اجتماعی نیز هست. او در نهضت تنباکو مشاور میرزای شیرازی بود و به سفارش او بود که شیخ حسن کربلایی «تاریخ دخانیه» را نگاشت.[۲]
نائینی در سال ۱۳۵۵ هـ. ق دار فانی را وداع گفت و در حرم امام علی(ع) به خاک سپرده شد.
معرفی، اهمیت و جایگاه
مؤلف انگیزه خود را از تألیف کتاب، ظهور بدعت در امت و ضرورت مخالفت با آن، طبق حدیث نبوی می‌داند.[۳] و چون کتاب برای تنبیه است به ضروریات شریعت و تنزیه ملت از این زندقه و الحاد و بدعت است، نامش «تنبیه الامه و تنزیه المله» شد.[۴]
این کتاب که نام مفصل آن «تنبیه الامّه و تنزیه الملّه فی لزوم مشروطیه الدوله المنتخبه لتقلیل الظلم علی افراد الامّه و ترقیه المجتمع» می‌باشد، معروف‌ترین و مشهورترین اثر محقق بزرگ و فقیه نامور، آیت الله میرزا محمد حسین غروی نائینی است.[۵]
به قول شهید مطهری «انصاف این است که تفسیر دقیق از توحید عملی اجتماعی و سیاسی اسلام را، هیچ‌کس به خوبی علامه بزرگ و مجتهد سترگ، میرزا محمد حسین نائینی ـ قدس سره ـ توأم با استدلال‌ها و استشهادهای متقن، از قرآن و نهج البلاغه در کتاب ذی‌قیمت تنبیه الامه و تنزیه الملّه بیان نکرده است.»[۶]
محتوا
کتاب شامل مقدمه، پنج فصل و خاتمه است
در فصل اول آن ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است.
در فصل دوم بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامه فقیه را نیز قبول نداشته، چاره ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانه غیر فقیه ترجیح و اولویت بدهد؛ بنابرانی در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به دیگران دارای اولویت است.
درفصل سوم درباره خصوص نظام مشروطه که مسئله روز عصر نائینی بوده بحث شده و تبیین گردیده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است.
در فصل چهارم نیز به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات و غیره «بدعت» نیستند، پاسخ مناسب داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان می‌دهد.
در فصل پنجم نیز راجع به شرایط مشروعیت مداخله نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است.
نائینی در خاتمه کتابش درباره استبداد و نظام استبدادی، به گونه انتقادی و تحلیلی بحث جالبی را مطرح نموده و پس از استنتاج، کتاب خود را به پایان برده است[۷]
چاپ و شرح
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید جواد ورعی، ناشر: بوستان کتاب.
- آستانهٔ تجدد، در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، داود فیرحی، نشر نی.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق سید محمود طالقانی، شرکت سهامی انتشار.
- تنبیه الامة و تنزیه الملة، تصحیح و تعلیق روح‌الله حسینیان. نشر مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
تیتر
مؤلف عالی‌قدر این کتاب، از بزرگترین مراجع اهل نظر در قرن اخیر بوده. شخصیت علمی او را همهٔ فضلا و علما تصدیق می‌نمایند. در مقام علمی و دقت نظر این مرد بزرگ همین بس که امروز، جز چند نفری تمام مراجع بزرگ شیعه و فضلای کشور از افاضات علمی و رشحات فکری آن مرحوم استفاده کرده‌اند و به شاگردیش افتخار می‌نمایند. مرحوم آیت‌الله نائینی از تلامیذ مرحوم آیت‌الله حاج میرزا حسن شیرازی و مرحوم آقا سیدمحمد اصفهانی بوده و در محضر درس آیت‌الله خراسانی از جهت احترام و ادب حاضر می‌شده است. علاوه از قدرت فکری و نبوغی که در اصول و فقه داشته، در فلسفه و کلام و اجتماعیات صاحب‌نظر و در خط و ربط و ادبیات ادیب بوده.[۸]
نائینی از شاگردان مبرِّز میرزاحسن شیرازی (متوفی ۱۳۱۲)، آقاسیدمحمد فشارکی اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶) و آخوند ملامحمد کاظم خراسانی (متوفی ۱۳۲۸)، و مجتهدی توانا و آگاه به مسائل زمان خود بود.[۹]
هدف اصلی کتاب، نفی استبداد و اقامة دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه کنندة استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند، بشدت مخالفت می‌کند. به عقیدة او منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند، از این میان بویژه افرادی را که در زی روحانیت اند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبة استبداد دینی» در کنار «شعبة استبداد سیاسی» می‌داند (ص ۵۶–۵۸، ۹۵، ۱۴۲–۱۴۵، و جاهای دیگر). به عقیدة مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین شدة آن، از تمام جنبه‌های استبداد، برای جامعه خطرناکتر و مقابله با آن نیز مشکلتر و «در حدود امتناع است»[۱۰]
رسالة تنبیه الامّة و تنزیه الملّة اولین بار در ۱۳۲۷ در بغداد و یک سال بعد در تهران چاپ شد.[۱۱]
این کتاب، مستقیماً از طبایع الاستبداد عبدالرحمان کواکبی * تأثیر پذیرفته است.[۱۲]
تیتر دو
اصول کلی نظریة سیاسی مندرج در این کتاب چنین است: ۱) بنیان حکومت مشروطیت، یعنی حریت و مساوات آحاد ملت با سلطان (رجوع کنید به ص ۴۹–۵۱، ۶۰) از کتاب خدا، سنّت و سیرة پیامبراکرم و سایر پیشوایان معصوم، بویژه سخنان حضرت علی علیه السلام گرفته شده است و به همین دلیل چنین حکومتی از ضروریات دین اسلام محسوب می‌گردد. غربیان با استفاده از این اصول پیشرفت کردند و مسلمانان با غفلت از آنها به قهقرا رفتند.. ظلم و استبداد مانند زندقه و الحاد مخالف با ضروریات دین اسلام است (ص ۳۷–۳۸) و بر همین اساس طرح نظریة مشروطیت، احیای مقتضیات دین حنیف اسلام و تلاش برای برپاداشتن سیاست اسلامی است.[۱۳]
مهدی بازرگان در مدافعات خود در دادگاه نظامی ضمن آنکه کتاب تنبیه الامه را «یک گام بلند و اثر فوق‌العاده که هنوز هم ارزش خود را از دست نداده» وصف کرده، در نقد سلطنت استبدادی به فقراتی از این کتاب استناد جسته است (ص۳۵۶). علاوه بر روشن‌فکران، دیدگاههای نائینی مورد توجه و تأیید علمای دینی و فضلای حوزه نیز بوده است (نک: طالقانی، ۱۷). دو رهبر اصلی نهضت مشروطیت ایران، شیخ محمد کاظم خراسانی و شیخ عبدالله مازندرانی، در تقریظهای کوتاه خود بر این کتاب بر این نکته تأکید داشته‌اند که «اصول و مبانی سیاسیهٔ اسلام» در آن رعایت شده است[۱۴]
طالقانی معتقد است که این کتاب «گرچه برای اثبات مشروعیت مشروطه نوشته شده، ولی اهمیت بیشتر آن به دست دادن اصول سیاسی و اجتماعی اسلام و نقشه و هدف کلی حکومت اسلامی است» (ص ۱۸). حمید عنایت تنبیه الامه را تنها رسالهٔ منظم و منسجم و شناخته‌شده‌ای می‌داند که توسط یک شخصیت مذهبی در دفاع از دموکراسی پارلمانی به رشتهٔ تحریر درآمده است (تفکر...، ۱۷۹). فریدون آدمیت معتقد است که نائینی در این کتاب کوشیده است «تباین ذاتی میان سیاست مشروطیت غربی و سیاست دینی را از میان بردارد» (همانجا). همو «هشیاری ملی» نائینی را «خیره کننده» می‌داند[۱۵]
نائینی دفاع از استبداد را به دستاویز دین «لکهٔ ننگ و عار عظیم» (ص ۶۱) و ظلم «به ساحت مقدسهٔ نبوت ختمیه»، و با استناد به حدیث «اِذا ظَهَرتِ البِدَعُ فَعَلی العالِمِ اَن یُظْهِرَ عِلْمَه»، سکوت در برابر این امر را مساعدت و اعانتی در این ظلم می‌داند (ص ۶۲). با این ملاحظات، او «در مقام تکلیف» این کتاب را در بیان مخالفت و تباین و تنافی حکومت استبدادی «با ضرورت دین اسلام» نوشته است[۱۶]
فقهای قبلی در کتابهای خویش مباحث ولایت فقیه را بحث می‌کردند، اما بدون اینکه به مصداق خارجی آن توجهی داشته باشند و خواستار تعویض نظام حکومتی باشند. مرحوم نائینی برای اولین بار از موضع یک فقیه خواستار تعویض نظام حکومتی با استناد به ادله فقهی و شرعی گردید، و مطالب کتاب او توسط بزرگترین فقیه و مرجع تقلید وقت یعنی آخوند خراسانی - صاحب کفایه - و ملاعبدالله مازندرانی مورد تأیید قرار گرفت[۱۷]
نائینی نقش جدی تحول آفرین در تاریخ فقه حکومتی اسلام داشته است و کتاب تنبیه الامة او بیش از این شایسته توجه و تدقیق است.[۱۸]
منابع
- ↑ مجله حوزه، ش ۷۶–۷۷، ص۲۶–۸۷.
- ↑ اصفهانی کربلایی، شیخ حسن، تاریخ دخانیه، به کوشش رسول جعفریان، نشر الهادی، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.
- ↑ نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.
- ↑ نائینی، محمد حسین، تنبیه الامر و تنزیه الملّه، تحقیق و تصحیح سید جواد ورعی، بوستان کتاب قم، ۱۳۸۲، ص۳۸.
- ↑ مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانه الادب، شرکت سهامی طبع کمتاب، چاپ دوم، ج۴، ص.
- ↑ شهید مطهری، مرتضی، نهضت‌های اسلامی در صد سال اخیر، انتشارات صدرا، ص۴۲.
- ↑ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.
- ↑ نائینی، محمد حسین، تنبیه الامة و تنزیه الملة، مقدمه سید محمود طالقانی، به نقل از سایت طالقانی و زمانه ما.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ جمشیدی، محمدحسین، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۸، ذیل مدخل.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ رنجبر کرمانی، علی اکبر، «تنبیه الامة و تنزیه المله»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱۶، ذیل مدخل.
- ↑ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۳.
- ↑ منتظری، حسینعلی، مبانی فقهی حکومت اسلامی، ترجمه و تقریر محمود صلواتی، تهران، انتشارات سرایی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۶۴.