المراقبات (کتاب)

سؤال

کتاب المراقبات از کیست و چه محتوایی دارد؟

المراقبات یا اعمال سِّنَه کتابی از میرزا جواد ملکی تبریزی (درگذشت ۱۳۰۵ش) به زبان عربی که درباره سیر و سلوک عرفانی و مراقبه نفس است. این کتاب درباره تمام ماه‌های سال، اعمال و نماز و دعاهای مخصوص به آن روز را بیان کرده است. علامه طباطبایی مقدمه‌ای بر این کتاب نوشته است و مضمون کتاب و نویسنده آن را تحسین و ستایش کرده است.

کتاب «المراقبات» اثر میرزا جواد ملکی تبریزی

مؤلف

میرزا جواد ملکی تبریزی در تبریز متولد شد، و پس از تحصیل مقدمات، به نجف رفت، و دوران جوانی را در این شهر به تحصیل علم و دانش سپری نمود. استاد ایشان در فقه، آیت‌اللّه حاج آقا رضا همدانی، و در اصول، آخوند ملا محمد کاظم خراسانی و در عرفان و اخلاق و سلوک، ملا حسین قلی همدانی، بوده است. ملکی تبریزی در سال ۱۳۲۱ هجری قمری به ایران آمد، و در تبریز به ترویج احکام و تهذیب نفوس پرداخت و در سال ۱۳۲۹ بخاطر نامساعد بودن اوضاع تبریز به قم مهاجرت نمود و در تشکیل حوزه علمیه فعلی قم که به همت شیخ عبد الکریم حائری تأسیس شد سهم به سزائی داشت. ملکی تبریزی در سال ۱۳۴۳ قمری دار فانی را وداع گفت و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد.

میرزا جواد ملکی تبریزی در کنار فقه، بر جایگاه اخلاق و عرفان تأکید داشت و این امر ویژگی خاصی به افکار او می‌داد.

محتوای کتاب

المراقبات، همان گونه که عنوان آن بیانگر محتوای کتاب است، شامل اعمال ویژه هر ماه است. در فصل اول، مراقبات مربوط به ماه محرم الحرام، و در پایان، مراقبات مربوط به ماه ذی‌حجّه آمده است. در بیان اعمال هر ماه، نمازها و دعاها و آداب ویژه آن بتفصیل گفته شده و به اسرار باطنی هریک اشارات سودمندی شده است. فصل نهم کتاب، که درباره مراقبات و اعمال ماه مبارک رمضان است، مفصل‌تر از دیگر فصل‌ها (نزدیک به یکصد و پنجاه صفحه)، است.

• مقدمه: در بیان تأمّل در نعمت‌ها و توجه به اصلاح قلب و مغفرت و مناجات با حق تعالی.
• فصل اول: در بیان مراقبت‌های ماه محرم، و یادآوری مصائب امام حسین(ع) و اعمال دههٔ اول.
• فصل دوم: در بیان مراقبت‌های ماه صفر، و زیارت اربعین، و پیامبر(ص) و امام حسن(ع).
• فصل سوم: در بیان مراقبت‌های ماه ربیع الاول، و ولادت پیامبر اسلام(ص)، و شهادت امام حسن عسکری(ع)، و آغاز امامت امام زمان(عج)، و ازدواج پیامبر(ص) و حضرت خدیجه(س)، و اسامی پیامبر(ص)، عید و آداب آن.
• فصل چهارم: در بیان مراقبت‌های ربیع الثانی و ولادت امام حسن عسکری(ع).
• فصل پنجم: در بیان مراقبت‌های جمادی الاولی، و ولادت امام سجاد(ع).
• فصل ششم: در بیان مراقبت‌های جمادی‌الآخر، و ایام فاطمیه و فضایل ایشان.
• فصل هفتم: در بیان مراقبت‌های ماه رجب، معنای ماه حرام، و اعمال شب اول و دعاها، لیلةالرغائب و اعمال آن، و فضیلت روزه در این ماه و صدقه بجای روزه. و نکاتی در باب اخلاص و ریا، نماز سلمان، ولادت امام علی(ع) و بعثت و اعمال عید مبعث.
• فصل هشتم: در بیان مراقبت‌های ماه شعبان، و مناجات شعبانیه، و فضیلت روزهٔ آن، ولادت امام حسین(ع)، نیمه شعبان و فضیلت شب آن، ولادت امام زمان و توسّل به ایشان و فضیلت دعای کمیل، محاسبه نفس و طلب رحمت از صاحب آن روز، و اعمال آخر شعبان.
• فصل نهم: در بیان مراقبت‌های ماه رمضان، مراتب روزه، و اقسام روزه‌داران، خطبهٔ پیامبر(ص) در این ماه، و توسعهٔ، و شرح مضامین دعاهایی که از امامان شیعه(ع) وارد شده. همچنین حقیقت قرآن و تدبّر در قرآن و آثار آن، راز مستجاب نشدن دعاها و حسن ظن به خدا، اختیار اوقات و اماکن شریف برای دعا و تحصیل حال رقّت و گریه، افطار و اقسام آن، و اهتمام برای درک شب قدر و فضیلت آن، اعمال شب قدر، و دعای شب ۲۷ رمضان و اعمال شب آخر ماه رمضان، خدا حافظی با این ماه. و همچنین در بیان مراقبت شب عید فطر، و فضیلت آن و اعمال شب عید و فطریه و احکام آن.
• فصل دهم: در بیان مراقبت‌های ماه شوّال، و اعمال روز عید و متذکر شدن به حال امام زمان و مراقبت روز عید و قرائت دعاهای آن، و بیان ماه شوّال و اعمال آن.
• فصل یازدهم: در بیان مراقبت‌های ماه ذی القعدة، و روزهٔ آن، و عمل شب نیمهٔ آن و روز دحو الارض و شرافت آن و اسرار اعمال و مناسک حج. فراهم کردن سفر حج و برگرفتن توشهٔ سفر، و رعایت رفیق و امیر حاجّ، و آداب زیارت پیامبر اسلام(ص) و توقف در مقابل ضریح او، و زیارت ائمه بقیع.
• فصل دوازدهم: در بیان مراقبت‌های ماه ذی‌الحجة، فضیلت دههٔ اول آن و دعاهای پنج‌گانه که به حضرت عیسی(ع) هدیه شده، و اعمالی که در دههٔ اول آمده و اعمال شب و روز عرفه و زیارت امام حسین(ع). اعمال شب و روز عید قربان و آداب رفتن به نماز عید، در فضیلت و اعمال روز عید غدیر، در معنای ولایت و حقیقت آن و بیان زیارت جامعه، شرح روز عید غدیر، و خطبه غدیر، صلوات مخصوص و روایات امام رضا(ع) در فضیلت این روز و معنی ولایت مطلقه و حقیقت آن. همچنین منزلت روز مباهله، و اعمال این روز و نزول سوره انسان در شأن اهل بیت(ع).
• خاتمه: در بیان بجا آوردن اعمال به قدر امکان، و اجتناب از غرور، و وظایف بنده در صورت قادر نبودن بر انجام اعمال، و اهتمام در تحصیل اخلاص، و توجه به معانی و باطن عبادت و مناجات مؤلف با خداوند.

گزیده‌هایی از کتاب

• صدق در اخلاق تنها با لطفِ خاص خداوند، در بندگانش به وجود می‌آید.
• در هنگام انجام اعمال، انسان باید مراقب باشد که دوستی و ستایش مردم در نیت او اثر نگذارد.
• مبادا بدنت برهنه از لباس تقوا، و سرت بدون عمامه مراقبت باشد و از تو بوی آلودگی‌های دنیا استشمام شود. مبادا بدنت باعث فاسد شدن اخلاقت شود، سرت خالی از معرفت، قلبت خالی از ایمان، و چشمت بخاطر نگاه‌های حرام دردمند، زبانت از گفتن رضای خدا لال، گوش تو از شنیدن ذکر خدا کر، دست تو بخاطر بخل از جود و سخاوت و انفاق بسته، و شکمت از چیزهای حرام پر شود.
• علت بی علاقگی به پاداش آخرت و علاقه به نعمت‌های دنیا، چیزی جز ضعف ایمان نیست.
• بهره‌ات از رحمت خداوند این است که به بندگان غافل خداوند رحم کنی، و آنان را با وعظ و نصیحت، و بدون درشتی و خشونت، از راه غفلتی که دارند به راه خداوند بیاوری، و به گناهکاران به چشم رحمت نگاه کنی نه آزار و اذیت.

درباره کتاب

امام خمینی سفارش به خواندن این کتاب کرده است و میرزا جواد ملکی تبریزی را شیخ جلیل القدر و عارف بالله توصیف کرده است.

علامه طباطبایی درباره این کتاب می‌گوید این کتاب دریای لبریزی است که در پیمانه نمی‌گنجد و مؤلّف آن پیشوای والا مقامی است که بلندای شخصیّت او، با هیچ مقیاسی قابل اندازه‌گیری نیست. کتابی که پیش رو دارید از بهترین کتاب‌هایی می‌باشد که در این زمینه نگارش یافته است، در این کتاب تمام مطالبی که مربّیان درباره عبادت خدا فهمیده‌اند، وجود دارد.

آیت‌الله میرزا خلیل مجتهد کمره‌ای گفته است این کتاب، از اصول صحّاح حدیث، ادعیّه و اوراد روز و شب و سال را استخراج کرده و طبق اصول حدیث، از منابع موثّق این مطالب را بیان کرده است.