انس با قرآن در سیره و گفتار عالمان دین

سؤال

مراجع تقلید گذشته و حال، مثل مرحوم آیت الله حاج شیخ عبد الکریم حائری در زمینه انس با قرآن چه برنامه‌ها و چه توصیه‌هایی داشته‌اند؟

از اینکه با مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزه علمیه مکاتبه نموده‌اید صمیمانه تشکر می‌کنیم، امید آن که تحقیق و پاسخ ارایه شده رهگشای اندیشه پویشگرتان باشد.

برای پیمودن راه پر خطر دنیا احتیاج به چراغ دل یعنی، قرآن است، هر چه از معارف قرآن بیشتر بهره بگیریم، برکات سرشار این کتاب مقدس را بهتر در مسائل مربوط به زندگی، حس می‌کنیم، حضور دستورات قرآن در تمام شئون زندگی باعث می‌شود که ما بر مشکلات غالب شویم.

انس در لغت به معنای الفت و محبّت، در مقابل تنفّر و بی محبتی است. و در اصطلاح انس یعنی رابطه گرم، علاقه و اشتیاق آمیخته با عشق و رابطه تنگانگ و ناگسستنی، انسِ با قرآن نیز یعنی رابطه تنگاتنگ بین انسان و قرآن که با شیوه‌های مختلفی می‌توان این رابطه را ایجاد کرد، و ما این شیوه‌ها را به طور مختصر بیان می‌کنیم:

۱. قرائت قرآن، در این باره سفارش بسیار شده و تأکید شده است که قرائت تا آنجا که امکان دارد با تأمل و تفکر باشد، البته قرائت بدون تفکر نیز به اندازه خود ارزش دارد. ۲. استماع و گوش دادن به قرآن، که خداوند خود بر این نکته در قرآن تأکید دارد. ۳. حفظ کردن قرآن ۴. تعلیم و تعلّم قرآن ۵. تفسیر و تبیین مراد خداوند از قرآن ۶. توسل جستن به قرآن، مراجع بزرگوار ما همگی درباره انس با قرآن به صورت کلی یا یکی از موارد آن برنامه‌ها و توصیه‌هائی داشته‌اند که ما در حد توان در این نوشتار به آنها می‌پردازیم، از میان مراجع گذشته چند مورد را یادآور می‌شویم: ۱. آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری، ایشان مانند بسیاری از علماء و مراجع دیگر بر این اعتقاد بودند که اهل سنت از عترت جدا شده‌اند و شیعیان هم قرآن را کنار گذاشته‌اند و از این رو تمام تلاش خود را برای راه اندازی مدرسه و مؤسسات مناسب برای استفاده از قرآن در کنار عترت به کار گرفتند و سعی داشتند تا مفاهیم قرآنی را در فعالیتهای اجتماعی و علمی خود دخیل کنند، اکثر معناهایی که ایشان برای واژه‌های اجتماعی، فقهی و … می‌آوردند، بر گرفته از قرآن بود که خبر از انس و الفت بسیار زیاد ایشان با قرآن می‌داد.

یکی از توصیه‌های ایشان از قول آیت الله بهجت این است که ایشان می‌فرمودند: عامّه عترت را کنار گذاشته‌اند و خاصّه، قرآن را، البته معنای این سخن، این است که هر دو طایفه، هر دو را کنار گذاشته‌اند، زیرا قرآن و عترت با هم متلازمند و به عقیده بنده اگر کسی یکی را ضایع کند دیگری را هم ضایع کرده است، زیرا این دو با هم اتحاد دارند، چنان‌که پیامبر اعظم(ص) فرمودند: اگر کسی به قرآن و عترتم تمسک کند هرگز گمراه نمی‌شود.

۲. امام خمینی (ره)، با وجود مشغله‌هایی که داشتند به قرآن اهتمام می‌ورزیدند ایشان مقید بودند روزانه ۳ جز، قرآن بخوانند و در تمام مراحل زندگیِ خود، زمانی را برای قرآن قرار دهند، جلسات تفسیری ایشان اگر چه در حد بالائی از علم بود، اما در اوائل انقلاب از صدا و سیما پخش می‌شد و هر کسی به اندازه فهم خود از آن بهره می‌برد.

توصیه ایشان پیرامون انس با قرآن این بود که فرزندم با قرآن آشنا شو، اگر چه با قرائت آن، و راهی از آن به سوی محبوب باز کن و تصور نکن که قرائت بدون معرفت اثری ندارد که این وسوسه شیطان است، این کتاب محبوب است و نامه محبوب، محبوب است.

۳. آیت الله العظمی گلپایگانی، انس عجیبی با قرآن داشتند، این عشق و علاقه به قرآن، از دوران کودکی در دلشان شعله‌ور بود و برنامه تلاوت قرآن شان برنامه‌ای بود که نَوَد سال به آن پایبند بودند، برنامه قرائت معظم‌له چنین بود که هر روز صبح حداقل یک جزء از قرآن را تلاوت می‌نمودند و شب هنگام بعد از نماز عشاء، قرآن تلاوت می‌کردند و در ماه مبارک رمضان اهتمام وافری به قرائت قرآن داشتند و روی این اهتمام علاوه بر قرائت انفرادی، یک ختم هم با معیت خانواده انجام می‌دادند. توصیه‌هایی که ایشان داشتند: ۱. می‌فرمودند قرآن بهترین موعظه است به قصد اینکه از آن درس بگیرید، بخوانید نه فقط برای ثوابش قرائت کنید. در این صورت است که اشک چشمت جاری می‌شود و ببین به چه مقامی می‌رسی، ۲. می‌فرمودند: زکات قرآن به این است که خوانده شود زیرا در قیامت قرآن از ما بازخواست می‌کند.

آیت الله العظمی بروجردی: ایشان نزدیک به نصف قرآن را حفظ کرده بودند و بقیه را نیز به طور نامرتب محفوظ بودند، در اوقات فراغت به تلاوت قرآن می‌پرداختند، این مداومت، در ماه رمضان و پیش از افطار و بعد از وضو و هنگام تعقیبات نماز بیشتر دیده می‌شد، همیشه بعد از وضو، قبل از رفتن به مسجد، مشغول تلاوت قرآن می‌شدند، ایشان توصیه می‌کردند که از حفظ داشتن قرآن توشه‌ای برای انسان است، افسوس بر کسی که از دنیا برود و توشه‌ای نداشته باشد.

۵. آیت الله العظمی اراکی، معظم‌له با قرآن و تفسیر جوامع الجامع انس عجیبی داشته است و پنج جزء اوّل قرآن راحفظ بودند، هر روز یک جزء قرآن و در ماه مبارک رمضان روزی سه جزء تلاوت می‌کردند، ایشان طلاّب علوم دینی را به خواندن قرآن با تفکر و تأمل توصیه می‌کردند و می‌فرمودند: اگر کسی در آن تدبّر بکند، حالش منقلب می‌شود و از کسالت و بی توفیقی روحی نجات پیدا می‌کند.

۶. مقام معظم رهبری حضرت آیت الله خامنه‌ای: ایشان با قرآن بسیار مأنوسند و در بسیاری از سخنرانیهایشان، مردم را به انس و الفت با قرآن دعوت می‌کنند، این توصیه‌های ایشان در کتابی تحت عنوان «قرآن کتاب زندگی» جمع‌آوری شده و حدود ۳۰۰ صفحه می‌باشد، آیت الله خامنه‌ای هرگاه وقتِ فراغتی پیدا می‌کردند به تلاوت قرآن مشغول می‌شدند، یکی از همراهان ایشان در سفر به جبهه جنگ، می‌گوید، درون ماشین رادیو، قرآن می‌خواند و ایشان نیز همراه رادیو، زمزمه می‌کردند و اشک می‌ریختند. از توصیه‌های ایشان، به سخنانی که در کتاب قرآن، کتاب زندگی آمده می‌توان اشاره کرد که می‌فرمایند: باید با قرآن آشنا بشوید و با الهامات و اشاره‌های قرآن بامعارف پیچیده اسلامی (نه در حدّ یک فیلسوف و یک متخصص) در حد یک انسان) عارف واقف و آگاه باید آشنا بشوید، البته اینها معرفت است و ایمان و اخلاص ناشی از چیزهای دیگر است، ذکر و دعا را نباید فراموش کنید.

۶. آیت الله فاضل لنکرانی، از جمله کارهایی که ایشان در مورد اهتمام به قرآن انجام داده‌اند اینکه در روزهای پنج شنبه و جمعه که دروس حوزوی تعطیل است به مباحث قرآن می‌پرداختند، ایشان به علت کمبود وقت، خیلی در زمینه تفسیر قرآن گام برنداشته‌اند، تنها کتاب گرانقدر المدخل فی التفسیر القرآن را به نگارش درآورده‌اند و تفسیر سوره حمد را به پایان رسانده‌اند، آیت الله فاضل لنکرانی در مقدمه کتاب المدخل خود به همگان توصیه می‌کنند که به هیچ وجه شایسته نیست به بهانه ره نیافتن به حوزه درک حقیقت قرآن، مطلقاً روی از آن حقیقت برتابیم، و به ناچار می‌بایست هر کس به قدر توان خود به این دریای ژرف وارد گردد و از آن به میزان ظرف توانمندیهای خویش بهره جوید.

۷. آیت الله ناصر مکارم شیرازی، ایشان بیشتر عمر خود را در تبیین و تفسیر آیات قرآن صرف کرده‌اند که نتیجه این تلاشها چندین کتاب از جمله تفسیر نمونه است، این تفسیر به عنوان مقطع حساس و تاریخی در روند تفسیر نگاری شیعی به حساب می‌آید، پس از پایان این تفسیر، دستندرکاران آن، به راهنمایی استاد، دست به کار تألیف یک دوره اصول اعتقادی کلامی در پرتوی قرآن زدند و تحت عنوان پیام قرآن مطرح گردیده است.

۸. آیت الله بهجت، از جمله توصیه‌هایی که ایشان دارند. می‌فرمایند: اگر به قرآن عمل بکنیم دیگران را به اسلام و قرآن جذب می‌کنیم زیرا قرآن جامع کمالات همه انبیاء الوالعزم است، اگر چشم بصیرت داشته باشیم سخن خدا را قدر می‌دانیم ولی ما هم چنان نشسته‌ایم و هوای نفس بر ما غالب گشته که این گونه کرامات و معجزات قرآن را مانند دور و تسلسل محال می‌دانیم، خدا می‌داند حفظ قرآن چقدر در استفاده از این منبع رحمت الهی مدخلیّت دارد ما آن گونه که باید و شاید از قرآن استفاده نمی‌کنیم.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

عبد الکریم حائری می‌تواند به کتاب مؤسس حوزه یا کتاب سرِّ دلبران، رجوع کنید و برای آگاهی از فعالیتهای علماء در قرآن به کتابهای طبقات مفسرین، آقای عقیقی مشایخی و کتاب التفسیر المفسرون آیت الله معرفت مراجعه کنید.