|
|
| (۴۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۴ کاربر نشان داده نشد) |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{ویرایش}}
| |
| {{شروع متن}} | | {{شروع متن}} |
| {{سوال}} | | {{سوال}} |
| صله رحم چیست؟ رحم به چه کسانی گفته می‌شود؟ چه راهکارهایی را برای پی بردن خانواده‌ها به اهمیت صله رحم پیشنهاد می‌کنید؟
| | صله‌رحم، احکام و فواید آن چیست؟ برای تقویت صله‌رحم چه راهکارهایی وجود دارد؟ |
| {{پایان سوال}} | | {{پایان سوال}} |
| {{پاسخ}} | | {{پاسخ}} |
| الف) تعریف صله رحم:
| | {{درگاه|واژه‌ها}} |
| | '''صله‌رحم''' رفتاری اجتماعی به معنای ایجاد پیوند و نزدیکی بین خویشان است. صله‌رحم با برقراری ارتباط، نیکی کردن و [[انفاق]] به خویشان انجام می‌شود. به فتوای [[مرجع تقلید|مراجع تقلید]]، صله‌رحم واجب و قطع آن حرام است و حداقل میزانِ صله‌رحم این است که در [[عرف]] گفته شود: «فلان فرد با خویشاوندانش ارتباط دارد و با آنها قطع ارتباط نکرده است». |
|
| |
|
| «صله» از «وصل» به معنای اتصال و پیوستگی است و در مقولات معنوی «به عمل و رفتاری که قرابت و پیوند میان افراد ایجاد می‌کند یا تحکیم می‌بخشد اطلاق می‌شود».}}<ref>شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸، ص۲۷.</ref> خداوند درباره صله ارحام چنین می‌فرماید: {{قرآن|واتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام انّ الله کان علیکم رقیباً<ref>نساء/۱.</ref> و از خدای بپرهیزید که (همگی به عظمت او معترفید و) … نیز از (قطع رابطه با) خویشاوندان خود پرهیز کنید زیرا خداوند مراقب شما است.
| | همه مراجع تقلید معتقدند رحم شامل خویشاوندن سَبَبی نمی‌شود؛ ولی درباره اینکه کدام یک از خویشاوندان نَسَبی رحم به شمار می‌آیند اختلاف‌نظر است. به نظر بیشتر عالمان، همه خویشانی که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب هستند رحم شمرده می‌شوند. |
|
| |
|
| و روایات فراوانی هم حتی توصیه به صله رحم با کسانی می‌کند که با ما قطع رابطه کرده‌اند از جمله: «صلوا ارحام من قطعکم؛ با ارحامی که با شما قطع رابطه کرده‌اند صله رحم کنید». | | طبق روایات، صله‌رحم باعث آبادانی، افزایش روزی، افزایش عمر و محبوبیت نزد خدا می‌شود. برای صله‌رحم فواید دیگری مانند رفع نیازهای عاطفی و اقتصادی نیز شمرده‌اند. سفارش شده برای تقویت صله‌رحم از راهکارهایی مانند [[تغافل]]، [[مدارا]] و پرهیز از مقابله به مثل استفاده شود. |
|
| |
|
| صله رحم از آن دسته واجباتی است که در آن مصلحت نهفته است و به گونه ای که هر کسی خود باید به آن بپردازد، و اینگونه نیست که با انجام دادن آن توسط یک نفر، از دیگران ساقط شود، به عبارت دیگر از واجبات کفایی به حساب نمی‌آید.
| | ==مفهوم‌شناسی و جایگاه== |
| == ۱. اهمیت صله رحم== | | صله‌رحم به عمل و رفتاری گفته می‌شود که میان خویشان پیوند و نزدیکی ایجاد می‌کند یا باعث می‌شود پیوندی که برقرار است مستحکم شود.<ref>شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸، ص۲۷.</ref> به ترک صله‌رحم، [[قطع رحم]] گفته شده است. |
| صله رحم رفت و آمد و گره گشایی و خوبی کردن و رسیدگی به فامیل است؛ و از افضل عبادات است. در آیات و روایات تأکید فراوانی به آن شده است. صله رحم موجب طول عمر و زیادی رزق و روزی، خوشی، سلامتی، آسان شدن حساب روز قیامت و در امان ماندن از حوادث و آفات است. با توجه به فوائد یاد شده و این که رضایت خداوند در این امر است، تحمل تلخی‌ها و رنج‌های این عمل به نفع ما است. به شرطی که این عمل به اصل دین داری و آبروی ما آسیب نرساند.<ref>جزایری، سید محمد علی، دروس اخلاق اسلامی، قم، نشر مرکز مدیریت حوزه. ۱۳۸۲، ص۲۱۸.</ref>
| |
|
| |
|
| | در آیه اول سوره [[سوره نساء|نساء]]، از قطع رابطه با خویشان نهی شده و در روایات نیز به صله‌رحم سفارش شده است. بر اساس روایتی، [[امام علی(ع)]] صله‌رحم را یکی از نشانه‌های اهل دین دانسته است.<ref>شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله‌رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۰.</ref> پیامبر(ص) سفارش کرده اگر لازم است به اندازه یک سال سفر کنی تا صله‌رحم به جای آوری، این کار را انجام بده.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۱۰۳–۱۰۵.</ref> در روایتی دیگر، امام علی(ع) قطع رحم را در کنار [[عاق والدین|عاق والدین شدن]] ذکره کرده، و آن دو را از زشت‌ترین گناهان شمرده است.<ref>تحلیل اجتماعی از صله‌رحم، ص۲۱۲.</ref> |
|
| |
|
| اهميت صله رحم
| | === مصادیق صله‌رحم === |
| | مصادیق صله‌رحم در [[قرآن ۱۰۳|قرآن]]، ارتباط داشتن، نیکی کردن و [[انفاق]] به خویشان معرفی شده است.<ref>بقره: ۸۳، ۱۷۷ و ۲۱۵.</ref> [[فیض کاشانی]] فقیه و محدث [[شیعه]] نیز، صله‌رحم را به دیدار با خویشان، رفع کمبودهای مادی، حل مشکلات اقتصادی و کمک به کار و ازدواج فرزندان آنها معنا کرده است.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۴۹۹.</ref> |
|
| |
|
| اسلام نسبت به صله رحم و کمک و حمايت و محبت نسبت به خويشاوندان اهميت فوق العاده اي قائل شده است. علت اين که اسلام نسبت به نگهداري و حفظ پيوند خويشاوندي اين همه پافشاري کرده، اين است که هميشه براي اصلاح، تقويت، پيشرفت و عظمت بخشيدن به يک اجتماع بزرگ، چه از نظر اقتصادي و مادي و چه از جنبه هاي معنوي بايد از واحد هاي کوچک آن شروع کرد. با تقويت و اصلاح تمام واحد هاي کوچک، اجتماع عظيم، خود به خود اصلاح خواهد شد.<ref>مکارم شيرازي، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۸.</ref>
| | گفته شده، اگر چه در روایات مصادیقی برای صله‌رحم بیان شده، ولی مصادیق صله‌رحم بسته به عرفِ زمان و مکان قابل تغییر است؛ زیرا شرایط زمانی و مکانیِ جوامع و اوضاع محیط و اشخاص متفاوت است.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۴۴.</ref> بنابراین برخی محققان، مصادیق صله‌رحم را شامل تلفن زدن، مکاتبه، فرستادن پیام و فرستادن هدیه نیز دانسته‌اند.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۳.</ref> |
|
| |
|
| | === مصادیق رحم === |
| | همه فقیهان شیعه معتقدند رحم شامل خویشاوندان سَبَبی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شوند) نمی‌شود؛ بنابراین صله‌رحم با آنان واجب نیست.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.</ref> اما درباره اینکه کدام یک از خویشاوندان نَسَبی رحم به شمار می‌آیند اختلاف‌نظر است. برخی از آن اقوال چنین‌اند: |
|
| |
|
| در پرتو صله رحم، خويشان از نيازهاي عاطفي و اقتصادي يکديگر با خبر شده و چون يکديگر را از يک پوست و خون مي دانند با کمال ميل و با تمام وجود سعي در رفع نيازهاي خويشان خود مي کنند. افراد جامعه اي که خود را ملزم به رعايت اين اصل مهم در زندگي اجتماعي مي دانند، از سلامت روحي و رواني مناسبي برخوردار هستند و کمتر با مشکلات رواني که امروز محصول زندگي صنعتي بشر است، دست به گريبان هستند. در ضمن صله رحم موجب استحکام روابط بين خويشان مي شود. در پرتو چنين ارتباط مستحکمي انسان ها در اين دنياي پرهياهو احساس تنهايي نمي کنند و خود را بي يار و ياور نمي يابند بنابر اين زماني که با مشکلي روبرو شدند، با توکل بر خدا و کمک خويشان خود، مي توانند به راحتي بر آن پيروز شوند. پيامبر در مورد صله رحم مي فرمايد: «صله الرحم تعمر الديار و تزيد في الاعمار و ان کان اهلها غير اخيار»<ref>مکارم شيرازي، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۶، به نقل از سفينه البحار، ج۱، ص۵۱۴.</ref> صله رحم (پيوند با خويشاوندان) شهر را آباد مي سازد و بر عمر ها مي افزايد، هر چند انجام دهندگان آن از نيکان نباشند.
| | * همه خویشانی که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب هستند. بیشتر عالمان این نظر را پذیرفته‌اند. |
| | * کسانی که بی واسطه (مثل برادران و خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم منتسب باشند. |
| | * کسانی که به سبب خویشاوندیِ نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند؛ مانند خاله‌ها، عموها و دایی‌ها. بر اساس این نظر، پسر عموها، دختر عموها، دختر عمه‌ها و … از حکم صله‌رحم بیرون خواهند بود.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.</ref> |
| | ==احکام== |
| | به فتوای مراجع تقلید، صله‌رحم واجب و قطع آن حرام است.<ref>برای نمونه نگاه کنید به سیستانی، «[https://www.sistani.org/persian/qa/0960/ صله‌رحم]» پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سید علی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲ مهر ۱۴۰۰ش.</ref> حداقل میزانِ صله‌رحم که واجب است انجام شود، این است که در عرف گفته شود: «فلان فرد با خویشاوندانش ارتباط دارد» و اگر طوری رفتار کند که بگویند: «قطع رابطه کرده»، مرتکب حرام شده است.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، «[https://makarem.ir/main.aspx?typeinfo=21&lid=0&catid=46501&mid=259903 حداقل وظیفه افراد برای صله‌رحم]»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲ مهر ۱۴۰۰ش.</ref> |
|
| |
|
| | مراجع تقلید شیعه معتقدند اگر ترک معاشرت با یکی از خویشان به طور موقت، موجب خودداری او از گناه شود، ترک معاشرت با او به صورت موقت از باب [[امر به معروف و نهی از منکر واجب]] است.<ref>خامنه ای، سید علی، رساله اجوبه الاستفتائات (ترجمه)، انتشارات بین‌المللی الهدی، چاپ پنجم، ۱۳۸۰، ص۳۲۹.</ref> انجام مرحله ترک صله‌رحم هنگامی است که دیگر راه‌های امر به معروف و نهی از منکر تأثیری نداشته باشد. پیش از ترک صله‌رحم، باید از راهکارهایی مانند امر به معروف و نهی از منکر زبانی و ارائه کتاب‌های مفید استفاده کرد. |
|
| |
|
| | == فواید == |
| | برای صله‌رحم فواید گوناگونی شمرده‌اند. بر پایه روایتی از [[پیامبر(ص)]]، آبادانی یکی از فواید صله‌رحم است؛ حتی اگر افرادی که صله‌رحم می‌کنند مؤمن و نیکوکار نباشند.<ref name=":1">مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۶، به نقل از سفینه البحار، ج۱، ص۵۱۴.</ref> چرا که با تقویت و اصلاح واحدهای کوچک، اجتماع نیز، اصلاح و تقوی شده و این باعث آبادانی خواهد شد.<ref>برگرفته از مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۸.</ref> |
|
| |
|
| اهميت صله رحم
| | صله‌رحم باعث می‌شود خویشان از نیازهای عاطفی و اقتصادی یکدیگر با خبر شده و در رفع آن بکوشند. افراد جامعه‌ای که اهل صله‌رحم باشند، از سلامت روحی و روانی مناسبی برخوردارند. |
|
| |
|
| صله رحم يكي از مهم ترين واجبات اسلام است كه هم در قرآن و هم در روايات تأكيد فراواني بر آن شده و تارك آن مورد مذمت قرار گرفته كه به چند حديث در اين مورد اشاره مي شود.
| | فواید دیگری نیز در روایات برای صله‌رحم ذکر شده، که برخی از آنها چنین است: |
| | {{ستون-شروع|۲}} |
| | *افزایش عمر<ref>شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله‌رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۹.</ref> |
| | *در امان ماندن از بلایا<ref name=":0">جزایری، سید محمد علی، دروس اخلاق اسلامی، قم، نشر مرکز مدیریت حوزه. ۱۳۸۲، ص۲۱۸.</ref> |
| | *آسان شدن محاسبه روز قیامت<ref name=":0" /> |
| | *افزایش روزی |
| | *محبوبیت نزد خدا |
| | *جلب حمایت خویشان |
| | *جلوگیری از مرگ بد |
| | *آسان شدن سختی‌های مرگ |
| | {{پایان}} |
|
| |
|
| مولاي متقيان امام علي(ع) مي فرمايد: براي اهل دين علاماتي است كه با آنها شناخته مي شوند و صله رحم يكي از آنها است. امام صادق(ع) نيز به نقل از پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: افضل اعمال بعد از ايمان صله رحم است.<ref>شرف الدين، سيد حسين، تحليل اجتماعي از صله رحم، دفتر تبليغات حوزه علميه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۰.</ref>
| | ==راه‌های تقویت صله‌رحم== |
| | {{اصلی|راه‌های تقویت صله‌رحم}} |
|
| |
|
| صله رحم آثار متعددي دارد كه زيادي عمر يكي از آنها است. امام صادق(عليه السلام) در روايتي زيبا مي فرمايد: من چيزي را مؤثرتر از صله رحم براي زيادي عمر نمي شناسم گاه كسي كه تنها سه سال به پايان عمرش باقي است صله رحم مي كند و خداوند به بركت آن سي سال به عمر او مي افزايد و عمر او را تا سي و سه سال دراز مي كند و گاه كسي سي و سه سال به پايان عمر او باقي است اما قطع رحم مي كند و خداوند سي سال از عمر او مي كاهد و سه سال بعد از آن اجل او فرا مي رسد.<ref> شرف الدين، سيد حسين، تحليل اجتماعي از صله رحم، دفتر تبليغات حوزه علميه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۹.</ref> در روايت ديگري سالار شهيدان مي فرمايد: هر كس دوست دارد مرگش به تأخير بيافتد صله رحم كند. صله رحم همچنين رزق و روزي را زياد مي كند چنانچه پيامبر (صلي الله عليه وآله)مي فرمايد:
| | راه‌های تقویت صله‌رحم گوناگون است که برخی از آنها را چنین دانسته‌اند: |
| | * اصلاح و تغییر نگرش: تفکر در منافع دنیوی و معنوی صله‌رحم و ضررهای دنیوی و معنوی قطع رحم باعث تقویت صله‌رحم می‌شود. |
| | * [[تغافل]]: یعنی این که انسان چیزی را بداند، ولی با اراده و به صورت عمدی، خود را غافل نشان دهد و با بی‌توجهی از کنار آن رفتار بگذرد. گذشت از خطاهای خویشان و مدارا کردن با آنها نیز، در جلوگیری از اختلافات و تقویت رابطه تأثیرگذار است. |
| | * پرهیز از مقابله به مثل: صله‌رحم حتی با کسانی که قطع رحم کرده‌اند، واجب است؛ بنابراین نباید مقابله به مثل کرد. بر اساس روایتی، [[پیامبر(ص)]] سفارش کرد با کسی که [[قطع رحم]] کرده صله‌رحم کنید.<ref>انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، قم، نشر ام ابیها، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۵۰۶.</ref> |
| | {{پایان پاسخ}} |
| | {{مطالعه بیشتر}} |
| | ==مطالعه بیشتر== |
| | *زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱ش. |
| | *غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹ش. |
| | {{پایان مطالعه بیشتر}} |
|
| |
|
| هر كس يك عمل را براي من ضمانت كند (انجام دهد) چهار عمل را براي او ضامن مي شوم و آن صله رحم است كه هر كس انجام دهد خداوند او را دوست خواهد داشت، رزق او زياد مي شود، عمرش افزايش پيدا مي كند و داخل بهشتي مي شود كه خداوند وعده داده است. از آثار ديگر صله رحم افزايش محبت و جلب حمايت ايشان و جلوگيري از مرگ بد است. در مورد اخير مولا علي(ع) مي فرمايد: صله رحم دشمن را اندوهگين مي سازد و از مرگ هاي بد نگه مي دارد. سكرات مرگ نيز با صله رحم آسان مي شود امام صادق(ع) مي فرمايد: كسي كه دوست دارد خداوند سختي هاي مرگ را بر او آسان كند، نسبت به خويشان و نزديكان و پدر و مادرش نيكي كند اگر چنين كرد خداوند سختي هاي مرگ را بر او آسان مي كند.
| | ==منابع== |
| | | {{پانویس|۲}}{{شاخه |
| قطع رحم نيز مورد نكوهش فراوان قرار گرفته و آثار ناخوشايندي نيز بر آن مترتب مي باشد. اميرالمؤمنين(عليه السلام) مي فرمايد: اقبح المعاصي قطيعه الرحم و العقوق. زشت ترين معصيت ها قطع رحم و عاق (والدين)شدن است.<ref>تحليل اجتماعي از صله رحم، ص۲۱۲.</ref> قطع رحم باعث كاهش عمر انسان شده او را به فقر مبتلا كرده و از ورود به بهشت محروم مي نمايد. چنانچه پيامبر اكرم فرمود: سه گروه هرگز داخل بهشت نمي شوند: شرابخوار، ايمان آورنده به سحر و قاطع رحم<ref>همان.</ref> (البته اگر توبه نكردند).
| | | شاخه اصلی = اخلاق |
| | | | شاخه فرعی۱ = فضایل اخلاقی |
| حال بايد ديد صله رحم چيست و با چه اموري محقق مي شود. آيات مختلف من جلمه ۸۳، ۱۷۷ و ۲۱۵ سوره بقره و ديگر آيات منظور از صله رحم را ارتباط داشتن و نيكي كردن و انفاق به خويشان و نزديكان مي داند. اين نيكي و انفاق مي تواند زباني، فعلي، قلبي و مالي باشد. انفاق زباني مثل سلام كردن و جواب دادن آن، دعا كردن، دوري گزيدن از غيبت، تهمت و افتراء به ايشان. نام او را به نيكي ياد كردن، آشكار كردن نيكي ها و پوشاندن عيوب ايشان. انفاق فعلي با بجا آوردن نماز، روزه، حج و زيارت به نيابت، وفاي به عهد، ديد و بازديد، حفظ احترام و رعايت شأن و موقعيت ايشان، عيادت و ... محقق مي شود. آرزوي وصول خيرات دنيوي و اخروي و آرزوي دفع بلايا، از مصاديق انفاق قلبي است. و در نهايت انفاق مالي مي تواند با كمك بلاعوض، قرض الحسنه دادن، پرداخت صدقه به نيابت از او انجام گيرد.
| | | شاخه فرعی۲ = |
| | | | شاخه فرعی۳ = |
| با چنين اوصافي از صله رحم اگر شخصي از خويشان و نزديكان حدود الهي را رعايت نكند و ابايي از گناه كردن نداشته باشد و حتي گاه از روي جهل و ناداني يا خداي ناكرده از روي عناد و غرض ورزي نسبت هاي ناروايي به خداوند دهد وظيفه ما در مورد صله رحم با ايشان چيست؟
| | }}{{تکمیل مقاله |
| | | | شناسه =شد |
| ==ب) وظيفه مادر قبال افرادي كه مسائل اسلامي را رعايت نمي كنند==
| | | تیترها =شد |
| | | | ویرایش =شد |
| ۱-ريشه يابي:
| | | لینک‌دهی =شد |
| | |
| براي اصلاح هر امري دردرجه اول بايد ريشه هاي آن مسأله را بررسي کردو متناسب با آن علل وعوامل، راهکارهاي مناسب را به کار گرفت؛به عنوان مثال ممکن است مشکلات زندگي با عث اين امرشده باشدو يا ازدست دادن عزيزي او را به کفرگويي واداشته است و...؛ بررسي شرايط روحي، جسمي، تربيت خانوادگي، زمان شروع اين حالت و اطاعات بيشتري از ايشان مي تواند شما را به انتخاب روش برخورد مناسب رهنمون شود.
| |
| | |
| ۲- محبت:
| |
| | |
| محبت کردن به افراد، يکي ازبهترين راههاي تبليغ دين وامربه معروف ونهي از منکراست.
| |
| | |
| ۳- امربه معروف ونهي ازمنکر:
| |
| | |
| يكي از مهم ترين وظايف نسبت به اين گونه افراد امر به معروف و نهي از منكر است. البته امر به معروف و نهي از منكر مراتبي دارد.<ref>عليزاده حسن آبادي، ابوالقاسم، نظارت ملي يا امر به معروف و نهي از منكر، چاپ دفتر تبليغات، ۱۴۲۱، ص۵۰.</ref> دريک مرتبه مي توان با محبت کردن و رفتارهاي شايسته او را متوجه اشتباهاتش کرد. در مرتبه ديگر براي اينكه به او بفهمانيد كه از اين اعمالش متنفريد مي توانيد روي بگردانيد، چهره را در هم بكشيد و حتي رفت و آمد را به طور موقت ترك كنيد. در رتبه بعدي با موعظه و نصيحت و اشاره به عاقبت بد كساني كه گنه كار بودند مي توانيد ايشان را نهي از منكر كنيد. در مورد موعظه و نصيحت سعي شود حالت سرزنش و توبيخ نداشته باشد كه در غير اين صورت نسبت به شما حالت تدافعي گرفته و با شما از در لجاجت برخورد خواهد كرد.
| |
| | |
| ۲- ارائه کتابهاي مفيد:
| |
| | |
| كتاب هاي موثري نيز در اين زمينه وجود دارد كه مي توانيد به ايشان هديه دهيد كتاب كيفر گناه از آقاي رسولي محلاتي مي تواند مفيد باشد.
| |
| | |
| ۳- القاي محبت خدا:
| |
| | |
| راه موثر ديگر اين است كه محبت خداوند را در دل او جاي دهيد.براي اين كار ذكر نعمت هاي بي شمار خداوند به ايشان و دفع بلاهاي متعدد از ايشان مي تواند بسيار مفيد باشد. نعمت هاي مختلفي چون سلامتي، رزق و روزي، اولاد و شوهر خوب، مسلماني و شيعه بودن و خيلي از نعمت هايي كه مي شناسيد. متذكر شويد كه اين همه نعمت را خداوند به ما ارزاني داشته و اگر بندگانش را دوست نمي داشت اين چنين نمي كرد. چهره اي زيبا و خوب از دين و خداوند به ايشان عرضه كنيد. ذكر رحمت هاي الهي، عفو و بخشش هاي بي شمار، نعمت هاي بهشتي. لذت انجام فرامين الهي و ترك معاصي در ايجاد اين چهره زيبا موثر است. اگر ايشان بعد از يك حادثه غم انگيزي مثل فوت شوهر يا فرزند يا والدين و يا بيماري خود و نزديكان و يا به هر علت ديگري اين گونه شده اند ايشان را تسلّي و دلداري دهيد، خودتان را در غم و مصيبت ايشان شريك گردانيد و به ايشان بفهمانيد كه خداوند به بندگان خود ظلم نمي كند و كارهاي او همه از روي حكمت و مصلحت مي باشد و در مقابل مصيبت، انسان را بي اجر و مزد نمي گذارد.
| |
| | |
| اين گونه گفتگوها و ديد و بازديدها همراه با ارائه چهره اي دل انگيز از دين مي تواند زمينه ساز بازگشت وي از اين حالات و اعمال باشد.
| |
| | |
| اما اگر همه اين كارها را قبلاً انجام داده ايد و يا بعداً انجام داديد و نتيجه نگرفتيد، مي توانيد با رعايت ادب و احترام به ايشان رابطه خود را با ايشان محدود كنيد البته نه اينكه قطع رحم كنيد. مي توانيد وظيفه مسلماني خودتان را در حد سلام و احوال پرسي و هر از گاه ديدار سرپايي انجام دهيد. البته از انفاق قلبي و زباني يعني دعا براي اصلاح و بازگشت وي دريغ نكنيد كه اين خود جزو صله رحم محسوب مي شود. امام صادق(ع) مي فرمايد: با ارحامتان ارتباط داشته باشيد و به برادرانتان نيكي كنيد ولو به يك سلام نيك و جواب آن.<ref>تحليل اجتماعي از صله رحم، ص۱۸۶.</ref> البته مراجع عظام تقليد نيز قطع رحم را جايز نمي شمارند ولي تصريح مي كنند كه اگر ترك معاشرت به طور موقت موجب خودداري وي از گناه شود از باب امر به معروف و نهي از منكر واجب مي شود.<ref>خامنه اي، سيد علي، رساله اجوبه الاستفتائات (ترجمه)، انتشارات بين المللي الهدي، چاپ پنجم، ۱۳۸۰، ص۳۲۹.</ref>
| |
| | |
| == ۲. صله رحم و انواع آن==
| |
| با توجه به شرایط، صله رحم می‌تواند شرایط با رفت و آمد، مهمانی دادن و مهمانی رفتن، هدیه دادن، نامه نوشتن، تماس تلفنی، چت، پیغام فرستادن و نشست و برخاست کوتاه مدت و سلام و احوال پرسی تحقق پیدا کند.<ref>استفاده از سی دی پرسمان ۲ کاری از نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‌ها، بیش از ۱۴ هزار پرسش و پاسخ. ارحام کسانی هستند که در مراتب ارث واقع می‌شوند مانند پدر، مادر، برادر، خواهر، فرزندان آنان، عمو، عمه، خاله، دایی و فرزندان آنان. ر.ک. پرسمان.</ref> بنابراین با توجه به شرایط، می‌توانیم صله رحم را با این موارد یاد شده تنظیم کنیم، تا خودمان نیز از نظر روحی یا معنوی آسیب نبینیم.
| |
| == ب) موارد صله رحم ==
| |
| اینکه صله رحم با چه کسانی واجب است و موارد صله رحم چیست از مباحثی است که توجه به آن مهم است. در اینکه مصداق صله رحم چیست باید به عرف مراجعه کرد، گرچه در شرع و روایات هم مواردی برای آن ذکر شده است ولی از آن جا که شرایط زمانی و مکانی جوامع، اوضاع و احوال محیط و اشخاص متفاوت است شرع مرجعیت عرف را همچون سایر موارد به میان کشیده است.<ref>تحلیلی اجتماعی از صله رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۴۴.</ref> اینگونه نیست که صله رحم فقط با رفت و آمد و دید و بازدید تحقق پیدا کند بلکه این راه یکی از موارد تحقق صله رحم می‌باشد: تلفن زدن، احوالپرسی کردن، مکاتبه، فرستادن هدیه، انفاق مال به اقوام و … می‌تواند از مصداق‌های صله رحم باشد. البته باید دید که رحم چه انتظاری از ما دارد، مثلاً اگر از ما انتظار دارد که به دیدن او برویم و این کار برای ما مقدور است باید آن را انجام داد، ولی اگر با یک تلفن زدن انتظار او برآورده می‌شود، صله رحم به جا آورده شده است. پس مصداق‌های صله رحم می‌تواند با توجه به عرف و انتظارات طرفین از همدیگر تغییر کند. به عنوان مثال:
| |
| | |
| «یکی از بارزترین مصادیق صله افراد ثروتمند در برابر ارحام فقیرشان کمک مالی و تأمین نیازهای مادی ایشان می‌باشد (علاوه بر دید و بازدید) و به‌طور قطع، سرکشی مستمر ایشان هر چند عرفاً از مصادیق صله محسوب می‌شود، اما آنها را از وظیفه دینی شان یعنی ادای صله مطلوب (کمک مالی) برئ الذمه نمی‌سازد».<ref>همان، ص۵۳.</ref>
| |
| | |
| == ج) به چه کسانی رحم می‌گویند؟ ==
| |
| مطلب دیگری که توجه به آن ضروری است این است که صله رحم با چه کسانی واجب است؟ در این مسئله اختلاف نظرهای فراوانی میان مفسّران و فقها وجود دارد، ولی آنچه که قطعی است این است که: خویشاوندان سببی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شود) به اتفاق آراء علماء، جزء ارحام و خویشاوندان شمرده نمی‌شود که صله ایشان طبق وظیفه دینی واجب و قطع آن حرام باشد.<ref>همان، ص۵۴.</ref> ولی درباره خویشاوندان نسبی هم مصادیق رحم متفاوت ذکر شده است؛ لذا جهت اطلاع از حکم شرعی آن می‌توانید به مرجع تقلید خود رجوع کنید. آنچه که درباره مصادیق ارحام ذکر شده عبارت است از:
| |
| | |
| # کسانی که بی واسطه (مثل برادران، خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم واحد منتسب باشند.
| |
| # کسانی که به سبب قرابت نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند، در این صورت
| |
| پسر عموها، دختر عموها و دختر عمه‌ها و … از دایره حکم خارج می‌شوند.
| |
| | |
| ۳. ارحام همه اقاربی است که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب باشند. این قول به خاطر دلایلی نزد بزرگان بیشتر پذیرفته شده است گرچه نمی‌توان دلیل قطعی بر آن اقامه کرد.<ref>همان.</ref>
| |
| | |
| ولی آنچه به نظر می‌رسد که صله آنها از واجبات است، همان محارم انسان باشند، چرا که این افراد در هر صورت جزء رحم به حساب می‌آیند.
| |
| | |
| خلاصه کلام تا بدین جا این است که وجوب صله رحم با هر خویشاوندی واجب نیست و صله رحم هم فقط با رفت و آمد نمی‌باشد بلکه از راه‌های دیگری هم می‌توان آن را به جا آورد و وظیفه شرعی خود را در این خصوص انجام داد.
| |
| | |
| == راه کارهایی که می‌تواند صلهٔ رحم را برای خانواده جا بیندازد ==
| |
| == ۱- اصلاح و تغییر نگرش ==
| |
| برخی خانواده‌ها حتماً دلایلی برای قطع رحم دارند یا نگرش خاصی به مسئله صله رحم دارند. ابتدا باید دلیل کار آنها را جستجو کرده و به تغییر نگرش آنها دست زد یا از کسانی که ممکن است بر پدر و مادرها در این زمینه تأثیر گذار باشند کمک گرفت.
| |
| | |
| منافع دنیوی و معنوی صله رحم و مضرات دنیوی و معنوی قطع رحم را از دیدگاه آیات و روایات برایشان بازگو شود که: زیادی عمر، به تأخیر افتادن اجل، زیادی رزق، زیادی مال، زیادی نعمت، رفع فقر، سلامتی، ایجاد عطوفت میان خویشان، جلب حمایت خویشان، امکان بهره‌مندی از امکانات اقوام، اندوهناک شدن دشمنان، آرامش روانی، مصونیت از گناه، تزکیه اعمال، پالایش روح، نیکویی اخلاق، تقویت دین و … از مزایای صله رحم است و ضایع کردن امر خدا، کفران نعمت، نقض عهد الهی، فساد در زمین، اجابت نشدن دعا، پذیرفته نشدن صدقات و کاهش عمر، ابتلاء به فقر، از دست دادن ایمان، ابتلاء به حزن و اندوه، از دست دادن مقبولیت اجتماعی و … از ضررهای قطع رحم می‌باشد.<ref>رجوع کنید به فصل چهارم.</ref>
| |
| | |
| دلایل قطع رحم ممکن است به جهاتی باشد که با تغییر در نگرش و بر طرف کردن آن شرایط می‌توان به تقویت صله رحم پرداخت. البته این کار نیاز به تلاش زمان، گفتگوی با والدین به شکل فردی و گروهی و تحریک کردن عواطف آنها نسبت به اقوام خود و بیان فوائد و ضررهای آن و رفع اختلاف‌ها دارد.
| |
| | |
| == ۲. برطرف ساختن موانع ارتباط میان خویشاوندان ==
| |
| == ۲–۱. تقویت اعتقادات مذهبی ==
| |
| کم رنگ شدن ارزش‌های اخلاقی و دینی و پر رنگ شدن رسوم فرهنگی غلط و غربی از عمده‌ترین دلایل ضعف پیوندهای اجتماعی در جوامع به اصطلاح متمدن امروز قلمداد می‌شود. با تقویت اعتقادات مذهبی و دینی و طرد آداب و رسوم غلط فرهنگی در خانواده می‌توان در جهت مطلوب بهره جست.
| |
| | |
| == ۲–۲. کم کردن هزینه‌های میهمانی‌ها ==
| |
| برپایی میهمانی‌های پر هزینه، دادن هدیه به هر بهانه و … موجب شده تا برخی افراد به دلیل ضعف مالی و به دلیل روحیات شخصی مثل بخل و … از درگیر شدن در این ارتباطات و تحمّل تبعات قهری آن خودداری کنند. اختلاف طبقات اجتماعی و شکاف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و … باعث شده که خانواده‌ها از سطح یکسانی برخوردار نباشند، که اینها از عوامل ضعف ارتباط به شمار می‌روند. با تغییر در برخی از این خرج و برج‌ها، می‌توان افراد را به صله رحم ترغیب نمود و می‌توان حداقل می‌توان تا رفع آن بینش‌ها، به دید و بازدیدهای کوتاه مدت اقدام کرد.
| |
| | |
| == ۲–۳. تنظیم روابط ==
| |
| از آنجا که امروزه به خاطر زندگی شهری و اجتماعی پیچیده و …، ناهنجاری‌های زیادی گریبانگیر خانواده‌ها شده است، که البته بی‌مبالاتی و کم توجهی برخی خانواده‌ها نیز بدان دامن زده است، در این میان برخی والدین برای مصون ماندن خود و خانواده، بهترین راه را قطع ارتباط می‌دانند. البته باید اذعان کرد که برای پیشگیری و مصون ماندن از این انحرافات، لازم است که دررفت و آمد خیلی دقیق و حساب شده اقدام کرد.
| |
| | |
| <span></span>
| |
| | |
| معرفی منابع برای مطالعهٔ بیشتر:
| |
| | |
| ۱. زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱.
| |
| ۲.
| |
| ۳. غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹.
| |
| ۴.
| |
| ۵. محمودی ارسنجانی، علی، حقوق والدین و صله رحم، احترام به سادات و همسایه، قم: مدرسه امام علی بن ابیطالب(ع)، ۱۳۸۹.
| |
| ۶.
| |
| ۷. شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله رحم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸.
| |
| ۸.
| |
| ۹. بارکر، آلن، بهبود مهارت‌های ارتباطی، ترجمهٔ عبدالرضا شاه محمدی، تهران: فریش، ۱۳۸۹.
| |
| ۱۰.
| |
| | |
| == منابع == | |
| {{پانویس|۲}} | |
| {{شاخه | |
| | شاخه اصلی = تربیت و مشاوره
| |
| |شاخه فرعی۱ = خانواده | |
| |شاخه فرعی۲ = صله رحم | |
| |شاخه فرعی۳ = | |
| }} | |
| {{تکمیل مقاله | |
| | شناسه = | |
| | تیترها = | |
| | ویرایش = | |
| | لینک‌دهی = | |
| | ناوبری = | | | ناوبری = |
| | نمایه = | | | نمایه = |
| | تغییر مسیر = | | | تغییر مسیر =شد |
| | ارجاعات = | | | ارجاعات = |
| | | بازبینی نویسنده = |
| | بازبینی = | | | بازبینی = |
| | تکمیل = | | | تکمیل = |
| | اولویت = | | | اولویت =ج |
| | کیفیت = | | | کیفیت =ج |
| }} | | }}{{پایان متن}} |
| {{پایان متن}} | | <references /> |
سؤال
صله‌رحم، احکام و فواید آن چیست؟ برای تقویت صله‌رحم چه راهکارهایی وجود دارد؟
صله‌رحم رفتاری اجتماعی به معنای ایجاد پیوند و نزدیکی بین خویشان است. صله‌رحم با برقراری ارتباط، نیکی کردن و انفاق به خویشان انجام می‌شود. به فتوای مراجع تقلید، صله‌رحم واجب و قطع آن حرام است و حداقل میزانِ صله‌رحم این است که در عرف گفته شود: «فلان فرد با خویشاوندانش ارتباط دارد و با آنها قطع ارتباط نکرده است».
همه مراجع تقلید معتقدند رحم شامل خویشاوندن سَبَبی نمی‌شود؛ ولی درباره اینکه کدام یک از خویشاوندان نَسَبی رحم به شمار می‌آیند اختلاف‌نظر است. به نظر بیشتر عالمان، همه خویشانی که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب هستند رحم شمرده می‌شوند.
طبق روایات، صله‌رحم باعث آبادانی، افزایش روزی، افزایش عمر و محبوبیت نزد خدا می‌شود. برای صله‌رحم فواید دیگری مانند رفع نیازهای عاطفی و اقتصادی نیز شمرده‌اند. سفارش شده برای تقویت صله‌رحم از راهکارهایی مانند تغافل، مدارا و پرهیز از مقابله به مثل استفاده شود.
مفهوم‌شناسی و جایگاه
صله‌رحم به عمل و رفتاری گفته می‌شود که میان خویشان پیوند و نزدیکی ایجاد می‌کند یا باعث می‌شود پیوندی که برقرار است مستحکم شود.[۱] به ترک صله‌رحم، قطع رحم گفته شده است.
در آیه اول سوره نساء، از قطع رابطه با خویشان نهی شده و در روایات نیز به صله‌رحم سفارش شده است. بر اساس روایتی، امام علی(ع) صله‌رحم را یکی از نشانه‌های اهل دین دانسته است.[۲] پیامبر(ص) سفارش کرده اگر لازم است به اندازه یک سال سفر کنی تا صله‌رحم به جای آوری، این کار را انجام بده.[۳] در روایتی دیگر، امام علی(ع) قطع رحم را در کنار عاق والدین شدن ذکره کرده، و آن دو را از زشت‌ترین گناهان شمرده است.[۴]
مصادیق صله‌رحم
مصادیق صله‌رحم در قرآن، ارتباط داشتن، نیکی کردن و انفاق به خویشان معرفی شده است.[۵] فیض کاشانی فقیه و محدث شیعه نیز، صله‌رحم را به دیدار با خویشان، رفع کمبودهای مادی، حل مشکلات اقتصادی و کمک به کار و ازدواج فرزندان آنها معنا کرده است.[۶]
گفته شده، اگر چه در روایات مصادیقی برای صله‌رحم بیان شده، ولی مصادیق صله‌رحم بسته به عرفِ زمان و مکان قابل تغییر است؛ زیرا شرایط زمانی و مکانیِ جوامع و اوضاع محیط و اشخاص متفاوت است.[۷] بنابراین برخی محققان، مصادیق صله‌رحم را شامل تلفن زدن، مکاتبه، فرستادن پیام و فرستادن هدیه نیز دانسته‌اند.[۸]
مصادیق رحم
همه فقیهان شیعه معتقدند رحم شامل خویشاوندان سَبَبی (که از طریق ازدواج با انسان خویشاوند می‌شوند) نمی‌شود؛ بنابراین صله‌رحم با آنان واجب نیست.[۹] اما درباره اینکه کدام یک از خویشاوندان نَسَبی رحم به شمار می‌آیند اختلاف‌نظر است. برخی از آن اقوال چنین‌اند:
- همه خویشانی که از ناحیه پدر و مادر به فرد منتسب هستند. بیشتر عالمان این نظر را پذیرفته‌اند.
- کسانی که بی واسطه (مثل برادران و خواهران) یا با واسطه (مثل نوه‌ها و عموزاده‌ها) به یک رحم منتسب باشند.
- کسانی که به سبب خویشاوندیِ نسبی و طبق ملاک‌های شرعی از ازدواج با همدیگر ممنوع شده‌اند؛ مانند خاله‌ها، عموها و دایی‌ها. بر اساس این نظر، پسر عموها، دختر عموها، دختر عمه‌ها و … از حکم صله‌رحم بیرون خواهند بود.[۱۰]
احکام
به فتوای مراجع تقلید، صله‌رحم واجب و قطع آن حرام است.[۱۱] حداقل میزانِ صله‌رحم که واجب است انجام شود، این است که در عرف گفته شود: «فلان فرد با خویشاوندانش ارتباط دارد» و اگر طوری رفتار کند که بگویند: «قطع رابطه کرده»، مرتکب حرام شده است.[۱۲]
مراجع تقلید شیعه معتقدند اگر ترک معاشرت با یکی از خویشان به طور موقت، موجب خودداری او از گناه شود، ترک معاشرت با او به صورت موقت از باب امر به معروف و نهی از منکر واجب است.[۱۳] انجام مرحله ترک صله‌رحم هنگامی است که دیگر راه‌های امر به معروف و نهی از منکر تأثیری نداشته باشد. پیش از ترک صله‌رحم، باید از راهکارهایی مانند امر به معروف و نهی از منکر زبانی و ارائه کتاب‌های مفید استفاده کرد.
فواید
برای صله‌رحم فواید گوناگونی شمرده‌اند. بر پایه روایتی از پیامبر(ص)، آبادانی یکی از فواید صله‌رحم است؛ حتی اگر افرادی که صله‌رحم می‌کنند مؤمن و نیکوکار نباشند.[۱۴] چرا که با تقویت و اصلاح واحدهای کوچک، اجتماع نیز، اصلاح و تقوی شده و این باعث آبادانی خواهد شد.[۱۵]
صله‌رحم باعث می‌شود خویشان از نیازهای عاطفی و اقتصادی یکدیگر با خبر شده و در رفع آن بکوشند. افراد جامعه‌ای که اهل صله‌رحم باشند، از سلامت روحی و روانی مناسبی برخوردارند.
فواید دیگری نیز در روایات برای صله‌رحم ذکر شده، که برخی از آنها چنین است:
- افزایش عمر[۱۶]
- در امان ماندن از بلایا[۱۷]
- آسان شدن محاسبه روز قیامت[۱۷]
- افزایش روزی
- محبوبیت نزد خدا
- جلب حمایت خویشان
- جلوگیری از مرگ بد
- آسان شدن سختی‌های مرگ
راه‌های تقویت صله‌رحم
راه‌های تقویت صله‌رحم گوناگون است که برخی از آنها را چنین دانسته‌اند:
- اصلاح و تغییر نگرش: تفکر در منافع دنیوی و معنوی صله‌رحم و ضررهای دنیوی و معنوی قطع رحم باعث تقویت صله‌رحم می‌شود.
- تغافل: یعنی این که انسان چیزی را بداند، ولی با اراده و به صورت عمدی، خود را غافل نشان دهد و با بی‌توجهی از کنار آن رفتار بگذرد. گذشت از خطاهای خویشان و مدارا کردن با آنها نیز، در جلوگیری از اختلافات و تقویت رابطه تأثیرگذار است.
- پرهیز از مقابله به مثل: صله‌رحم حتی با کسانی که قطع رحم کرده‌اند، واجب است؛ بنابراین نباید مقابله به مثل کرد. بر اساس روایتی، پیامبر(ص) سفارش کرد با کسی که قطع رحم کرده صله‌رحم کنید.[۱۸]
مطالعه بیشتر
- زواری نسب میانجی، سلمان، صله ارحام آثار و ثمرات آن، قم: نوید اسلام، ۱۳۸۱ش.
- غریب شاه، مصطفی، خویشاوندی و صله ارحام، تهران: قلم علم، ۱۳۸۹ش.
منابع
- ↑ شرف الدین، سیدحسین، تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، ۱۳۷۸، ص۲۷.
- ↑ شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله‌رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۰.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۱۰۳–۱۰۵.
- ↑ تحلیل اجتماعی از صله‌رحم، ص۲۱۲.
- ↑ بقره: ۸۳، ۱۷۷ و ۲۱۵.
- ↑ مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، به نقل از نظام خانواده در اسلام. ج۷۴، ص۴۹۹.
- ↑ تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۴۴.
- ↑ تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۳.
- ↑ تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.
- ↑ تحلیلی اجتماعی از صله‌رحم، به نقل از بحارالانوار، ص۵۴.
- ↑ برای نمونه نگاه کنید به سیستانی، «صله‌رحم» پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر آیت‌الله سید علی سیستانی، تاریخ بازدید: ۲ مهر ۱۴۰۰ش.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، «حداقل وظیفه افراد برای صله‌رحم»، پایگاه اطلاع‌رسانی آیت‌الله مکارم شیرازی، تاریخ بازدید: ۲ مهر ۱۴۰۰ش.
- ↑ خامنه ای، سید علی، رساله اجوبه الاستفتائات (ترجمه)، انتشارات بین‌المللی الهدی، چاپ پنجم، ۱۳۸۰، ص۳۲۹.
- ↑ مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۶، به نقل از سفینه البحار، ج۱، ص۵۱۴.
- ↑ برگرفته از مکارم شیرازی، ناصر، نمونه، ج۱، ص۱۵۸.
- ↑ شرف الدین، سید حسین، تحلیل اجتماعی از صله‌رحم، دفتر تبلیغات حوزه علمیه، چاپ اول، ۱۳۷۸، ص۱۷۹.
- ↑ ۱۷٫۰ ۱۷٫۱ جزایری، سید محمد علی، دروس اخلاق اسلامی، قم، نشر مرکز مدیریت حوزه. ۱۳۸۲، ص۲۱۸.
- ↑ انصاریان، حسین، نظام خانواده در اسلام، قم، نشر ام ابیها، چاپ اول، ۱۳۷۵، ص۵۰۶.
