متکلمان شیعه

سؤال

متکلمین معروف شیعه امامیه را با ذکر تعدادی از تألیفات آن‌ها معرفی کنید.

زمان حضور ائمه

در سه قرن اول هجری که عصر ائمه بوده، شاگردان و یاران آنان، متکفل ترویج عقاید حقه بوده‌اند که از بعضی آن‌ها آثاری به صورت علمی مدون به یادگار مانده و بسیاری دیگر در قالب احادیث و روایات از طریق آنان از اهل بیت (ع) به ما رسیده است که امروزه به عنوان ذخیره ارزشمندی در اختیار شیعیان وجود دارد، و علم کلام شیعه را از دیگر فرقه‌ها متمایز و خالص می‌گرداند. هشام بن حکم، مفضل بن عمر از اصحاب امام باقر(ع) در میان اصحاب ائمه (ع) شخصیت‌های بارزی در علم عقاید و کلام می‌باشند و توحید مفضل کتابی است که از مفضل بن عمر به یادگار مانده است.

قرن چهارم و پنجم هجری قمری

قرن چهارم و پنجم هجری، که قریب به زمان ائمه (ع) است، قرن ظهور متکلمین بزرگ شیعه، که پایه‌گذار مکتب کلامی شیعه بوده‌اند می‌باشد.

در این قرن عالمانی همچون، ابن بابویه، معروف به شیخ صدوق، شیخ مفید، ابن جنید، نوبختی‌ها، کلینی، سید رضی، سید مرتضی، شیخ طوسی ظهور و بروز کرده‌اند و نقش مهمی را در تبیین مسائل کلامی اهل بیت (ع) و تحکیم ریشه‌های اعتقادی شیعه داشته‌اند.

مقبره شیخ صدوق در شهر ری.

شیخ صدوق (۳۰۶–۳۸۱ق)

شیخ صدوق از علمای بزرگ امامی بوده است، از میان آثار سیصد گانه او که به جا مانده است می‌توان به کتاب «التوحید» اشاره کرد. اثر دیگر کلامی وی «الاعتقادات فی دین الامامیه» است که در زمینه عقاید شیعه به بحث پرداخته است. مزار شیخ صدوق در شهر ری است.

سید مرتضی (۳۵۵–۴۳۶ق)

سید مرتضی در بغداد می‌زیست. از آثار کلامی ایشان می‌توان به: «الذخیره فی علم الکلام» اشاره کرد، که بسیاری از قواعد کلامی مانند قاعده لطف، اصلح، آلام، اعراض و … در آن بحث شده است. از دیگر آثار ایشان می‌توان به «الانتصار» و «رسائل سید مرتضی» اشاره کرد.

مقبره شیخ طوسی در نجف

شیخ طوسی (۳۸۵–۴۶۰ق)

شیخ طوسی فقیه، مفسر، و متکلم بزرگ امامی است، وی از خراسان به بغداد رفته و چهل سال در آنجا اقامت گزید، سپس به سمت نجف اشرف رهسپار شد و تا پایان عمر پربارش در آن جا بود، چندین بار کتاب‌های وی سوزانده شد با این حال آثار زیادی از وی باقی مانده است که در زمینه کلام می‌توان به «الاقتصاد الهادی الی طریق الرشاد» اشاره کرد، وی از شاگردان شیخ مفید و شیخ مرتضی بوده است.

شیخ مفید (۳۳۶–۴۱۳ق)

محمد بن نعمان معروف به ابن المعلم، از محققین بزرگ امامی است، تألیفات وی در کلام و اصول فقه فراوان است، او در عکبری در ده فرسخی بغداد متولد و در بغداد درگذشت و در حرم کاظیمن به خاک سپرده شد، از وی حدود ۲۰۰ اثر باقی است که در زمینه اعتقادی می‌توان از «اوائل المقالات» و «الاعتقادات» و «تصحیح اعتقادات الامامیه» نام برد.

قرن ششم و هفتم هجری قمری

در این دو قرن، می‌توان به ابن شهر آشوب مازندرانی، ابومنصور طبرسی و فتال نیشابوری در قرن ششم و ابن میثم بحرانی، سدید الدین ملی، نصیر الدین طوسی، محقق حلی و یوسف بن علی بن مطهر حلی از قرن هفتم اشاره کرد.

ابن شهرآشوب مازندرانی (۴۸۸–۵۸۸ق)

محمد بن علی بن شهرآشوب السروی، در مازندران به دنیا آمد و برای تحصیل علوم دینی به بغداد هجرت کرد پس از آن به موصل و پس از آن به حلب رفت و در آن جا درگذشت. او از شاگران شیخ طبرسی بوده است. مهم‌ترین اثر او کتاب «مناقب آل أبی طالب (ع)» است که در سه مجلد به چاپ رسیده است.

ابو منصور طبرسی

ابو منصور طبرسی از اهالی طبرستان و هم عصر خواجه نصیر طوسی بوده است. از سال وفات او اطلاع دقیقی در دست نیست، جز این که او را متوفی حدود ۶۴۰ ه‍ ذکر کرده‌اند. از وی کتاب «الاحتجاج» به جای مانده است که مشتمل بر احتجاجات نبی اکرم (ص) و ائمه (ع) و اصحاب و یاران آنان است.

ابن میثم بحرانی (۶۰۱–۶۸۹ق)

ایشان از فقهای امامی است که در کوفه متولد و در حله ساکن بود و نسب او به میثم تمار می‌رسد، از وی نیز آثار گرانبهایی در کلام به یادگار مانده، که از آن جمله می‌توان به «قواعد المرام فی علم الکلام» و «النجاه فی القیامه» اشاره کرد.

نصیر الدین طوسی (۶۷۲ق)

محمد بن حسن طوسی از بزرگ‌ترین متکلمان شیعه است، او تلاش فراوانی در حفظ شیعه نمود و آثار زیادی از خود بر جا گذاشته است. مهم‌ترین اثر کلامی او «تجرید الاعتقاد» است. او در سال ۶۷۲ق در روز عید غدیر وفات یافت و در حرم کاظمین به خاک سپرده شد.

قرن‌های بعدی

قرن هشتم و نهم شاهد ظهور بزرگانی همچون شهید اول، علامه حلی، فخر المحققین، ابن فهد حلی و فاضل مقداد بوده است که در زمینه کلام می‌توان به آثار علامه حلی مانند «شرح تجرید» ایشان بر تجرید الاعتقاد خواجه نصیر و «کشف الیقین» و «نهج الحق» و «کشف الصدق» اشاره کرد و کتاب «منهاج الکرامه» کتابی است که به صورت نقد و بررسی عقاید اهل سنت نگاشته شده است.

قرن دهم و یازدهم هم شاهد ظهور بزرگانی همچون، مقدس اردبیلی، استر آبادی‌ها، ظهیر الدین همدانی و سلطان العلماء و بسیاری از علمای دیگر بوده است ولی آثار کلامی مهمی در این عصر منتشر نشده است.

در قرن دوازدهم و سیزدهم و چهاردهم نیز همانند قرون قبل مدافعانی از اعتقادات شیعه ظهور کرده و تلاش‌های فراوانی را مبذول داشته‌اند و در مقابل هجمه بیگانگان متحمل زحمات کثیری گردیده‌اند که می‌توان از: سید شرف الدین حسینی عاملی، از علمای جبل العامل، که بانوشتن کتب «قیم»، «المراجعات» و «النص و الاجتهاد»، «الفصول المهمه فی تألیف الامه»؛ و شیخ محمد رضا مظفر با نوشتن «عقائد الامامیه»؛ علامه امینی با مجموعه گرانقدر «الغدیر»، «سیرتنا و سنتنا»، «ایمان أبی طالب (ع)»؛ و محمد جواد مغنیه از علمای جبل العامل لبنان با آثار پربار «الشیعه فی المیزان»، «هذه هی الوهابیه» و …؛ سید علی میلانی، با آثار فراوان و مهمتر از همه «نفحات الازهار» که در شرح «عبقات الانوار» میرحامد حسین نگاشته، سید محسن امین و کتاب قیم او «کشف الارتیاب»؛ آیت الله سبحانی با آثار پربار ایشان از جمله: «الالهیات»، «الملل و النحل»، «فی ظلال التوحید»، «العقیده الاسلامیه» و … نام برد.

مطالعه بیشتر

• معجم طبقات المتکلمین، آیت الله سبحانی.
• معجم طبقات الفقهاء، از آیت الله سبحانی.
• معجم کتب کلامیه، مؤسسه امام صادق (ع).