حائل‌شدن خداوند میان انسان و قلبش در آیه ۲۴ سوره انفال

سؤال

منظور از آیه: ﴿أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ﴾ (انفال/۲۴) چیست؟

مقصود از آیه ۲۴ سوره انفال این است که خداوند همه جا وجود دارد و هیچ چیز از او پنهان نیست. این آیه نشانگر نزدیکی خداوند به انسان است تا انسان تمام نیازها و احتیاجات خود را از او طلب کند.

متن آیه

﴿ أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ

خدا ميان آدمى و دلش حايل می‌گردد.

انفال:۲۴

﴾

معنای قلب

قلب در قرآن كريم استعمال می‌‏شود در آن چيزى كه آدمى به‌وسيله آن درك می‌‏كند، و به‌وسيله آن احكام عواطف باطنيش را ظاهر و آشكار می‌‏سازد مثلا حب و بغض، خوف و رجاء، آرزو و اضطراب درونى و امثال آن را از خود بروز می‌‏دهد، پس قلب آن چيزى است كه حكم می‌كند و دوست می‌دارد و دشمن می‌دارد و می‌‏ترسد و اميدوار می‌شود و آرزو می‌‏كند و خوشحال می‌شود و اندوهناك می‌گردد، وقتى معناى قلب اين باشد پس در حقيقت قلب همان جان آدمى است كه با قوا و عواطف باطنی‌ه‏اى كه مجهز است به كارهاى حياتى خود می‌‏پردازد. بعضی مفسران گفته اند منظور از قلب، روح و عقل است‏.

تفسیر

خداى تعالى ميان انسان و جزء جزء وجودش و تمامى توابعش حائل است، بين او و قلبش، بين او و گوشش، بين او و چشمش، بين او و بدنش و بين او و جانش، و در آنها هم به‌نحو ايجاد تصرف می‌كند، و هم به‌نحو مالك قرار دادن انسان، كه هر مقدار از آن را به هر نحوى كه بخواهد به سود انسان تمليك می‌كند، و هر مقدار را كه نخواهد نمی‌كند. آیه می‌گوید بدانيد كه خدا مالك حقيقى شما و دلهاى شما است، و او از هر چيز به شما نزديك‏تر است.‏

تفاسیر مختلفی از آیه ۲۴ سوره انفال وجود دارد:

1. اشاره به شدت نزدیکی خداوند به بندگان است، آن چنان‌که گویی در درون جان او و میان او و خودش قرار گرفته، همان گونه که قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ؛ ما از رگ گردن به انسان نزدیک‌تریم.﴾(ق:۱۶)
2. اشاره به آن است که گردش دل‌ها و فکرها به دست خداست، آن چنان‌که در دعا می‌خوانیم: «یا مقلب القلوب و الابصار، ای کسی که گردش دل‌ها و فکرها به دست تو است»
3. منظور این است که اگر لطف خدا نبود، هرگز انسان به حقانیت حق و باطل بودن باطل، پی نمی‌برد.
4. منظور این است که خداوند میان انسان و قلبش به وسیله مرگ حائل ایجاد می‌کند، لذا مردم باید تا فرصت دارند در انجام طاعات و کار نیک تلاش کنند.

اما وجه جمع همه این تفسیرها این است که گفته شود: خداوند در همه جا حاضر و ناظر است و به همه موجودات احاطه دارد و مرگ و حیات، علم و قدرت، آرامش و امنیت، توفیق و سعادت همه در دست او و به قدرت اوست؛ به همین دلیل انسان نه چیزی را می‌تواند از او پنهان بدارد و نه کاری را بی‌توفیق او انجام دهد و نه سزاوار است به غیر او روی آورد و از غیر او تقاضا کند؛ چرا که او مالک همه چیز است و محیط به تمام وجود انسان. او به یک یک اجزاء وجودی انسان و توابع آن‌ها محیط است و به‌طور حقیقت همه آن‌ها را مالک است و در آن‌ها به هر صورت که بخواهد تصرف می‌کند و از ملک خود و تصرفاتش هر مقدار که بخواهد به انسان واگذار می‌نماید و به او تملیک می‌کند. پس خداوند، بین انسان و تمام اجزاء وجودش و تمامی توابع آن‌ها حائل است. و بین او و قلبش، بین او و گوشش، بین او و چشمش، بین او و بدنش، و بین او و جانش، هر مقدار از آن‌ها را به هر نحوی که بخواهد به سود انسان تملیک می‌کند و هر مقدار را که نخواهد نمی‌کند.

برخى گفته‌اند که منظور اين است كه خداوند، حتى از خود انسان، به قلب انسان نزديكتر است. برخى گويند: منظور اين است كه خداوند قادر است كه دلها را منقلب و حالى بحالى گرداند. مسلمين از جنگ می‌ترسيدند، از اينرو به آنها اعلام كرد كه: قادر است ميان ايشان و انديشه‌‏هاى ترسناكى كه در دلشان هست، فاصله افكند و ترس آنها را تبديل به ايمنى سازد. محمد بن اسحاق گويد: يعنى قلب نمی‌تواند چيزى را از خداوند مكتوم بدارد.

خداوند بر اراده انسان مسلط می‌شود و نيّت‌هاى او را تغيير می‌‏دهد و تصميمات او را به هم می‌زند و فراموشى‏اش را به يادآورى و يادآوری‌‏اش را به فراموشى و امنيّتش را به ترس و ترسش را به امنيّت مبدّل می‌كند. انسان نمی‌‏تواند چيزى از مكنونات قلبى خود را از خداوند بپوشاند و او بر نهان‌ها و انديشه‏‌هاى وى آگاه است.

برخی گفته‌اند این آیه تمثیلی از غایت قرب حق است.

مطالعه بیشتر

۱. تفسیر المیزان، علامه طباطبایی رحمه ا…، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی؛ ج۹، ص۶۲ – ۵۸، ۱۳۶۴ هـ. ش، دفتر نشر اسلامی.

۲. تفسیر نمونه، آیت ا… مکارم شیرازی، ج۷، ص۱۳۰ – ۱۲۹، دارالکتب اسلامیه.