ارتباط معانی باطنی با ظاهر قرآن

سؤال

آیا میان ظاهر و باطن قرآن ارتباط وجود دارد یا خیر؟

برخی معانی باطنی که در کتاب‌ها، نقل شده، مخالفت آشکار با ظواهر قرآن دارد و ظاهر قرآن آن را نفی کند. عالمان مسلمان این معانی باطنی را غیر صحیح می‌دانند.

برخی معانی باطنی که از طریق روایات به ما رسیده، مرتبط با ظاهر قرآن هستند. محققان و عالمان شیعه، در صورت صحیح بودن روایات، اختلافی در اصل پذیرش این موارد، ندارند.

• شخصی از امام صادق(ع) از معنای آیه ﴿ثُمَّ لْيَقْضُوا تَفَثَهُمْ؛ سپس، بايد آلودگيهايشان را برطرف سازند﴾(حج:۲۹) پرسید؟ امام(ع) معنای آیه را کوتاه‌کردن سبیل و چیدن ناخن‌ها دانست. به امام گفتند که از شما نقل شده که معنای این آیه را دیدار امام دانستید. امام این معنای دوم را نیز صحیح دانسته و گفت که برای قرآن، ظاهر و باطنی است.

این روایت که سند آن‌را صحیح دانسته‌اند، میان معنای ظاهر و باطن، یک ارتباطی وجود دارد. ناخن گرفتن و کوتاه کردن سبیل، دور کردن کثیفی‌ها از بدن است و دیدار امام نیز سبب می‌شود صفات رذیله از انسان دور شود.

• در روایتی کلمه «الشَّمْسِ؛ خورشید» در قرآن را به پیامبر اسلام(ص) معنا کرده است. معنای ظاهری و باطنی این کلمه هم‌خوان و سازگار هستند. همان‌گونه که خورشید، عالم را روشن می‌کند و مردم از آن بهره می‌برند، وجود پیامبر اکرم(ص) هم نورافشانی می‌کند و مردم از نور وجود او هدایت می‌شوند.

گروهی از مسلمانان، معتقدند باطن و ظاهر، هیچ ارتباط منطقی و زبان شناختی یا دلالی با یکدیگر ندارند. از نگاه این افراد راه دریافت معانی ظاهری، غیر از راه دریافت معانی باطنی است. این گروه معتقدند معانی ظاهری را می‌توان با استفاده از قواعد ادبی، سیاِق کلام و با در نظر گرفتن معانی عرفی الفاظ به دست آورد. اما معانی باطنی، هیچ‌گونه ارتباطی با مدلول ظاهری لفظ ندارد. براساس این نظریه، خداوند در هر آیه‌ای، دو یا چند معنای از هم گسسته را قصد کرده: یک معنای ظاهری و دیگری معنای باطنی که با معنای ظاهری لفظ ارتباط ندارد.

پیوند به بیرون

• این مدخل برگرفته شده از کتاب «باطن و تأویل قرآن» گفتگو با علی‌اکبر بابایی و دکتر محمد کاظم شاکری، کارشناس و مجری: مصطفی کریمی، قم، مرکز مطالعات و پژوهش‌های فرهنگی حوزهٔ علمیه، ۱۳۸۱ش.