تأثیر محل دفن بر سرنوشت انسان

سؤال

آيا دفن ميت در سرزمينى خاص، در سرنوشت او اثر دارد؟ آيا در سرنوشت اموات، اثرى دارد؟

پاسخ اين پرسش طى مراحل ذيل بيان مى شود: ۱. در اسلام، برخى از سرزمين ها و آرامگاه ها، از قداست و احترام ويژه اى برخوردارند: (إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّه مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِينَ ... وَ مَنْ دَخَلَهُ كانَ آمِناً); نخستين خانه اى كه براى مردم قرار داده شد، همان است كه در سرزمين مكه است و پر بركت و مايه ى هدايت جهانيان است.

(سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آياتِنا ...); منزه است خدايى كه بنده اش را در يك شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصى برد كه گرداگردش را پر بركت ساخته ايم.

قرآن به محل وفات نيز توجه ويژه دارد: (إِنَّ اللّهَ عِنْدَهُ عِلْمُ السّاعَه وَ يُنَزِّلُ الْغَيْثَ وَ يَعْلَمُ ما فِي الْأَرْحامِ وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ ما ذا تَكْسِبُ غَداً وَ ما تَدْرِي نَفْسٌ بِأَيِّ أَرْض تَمُوتُ إِنَّ اللّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ); آگاهى از زمان قيامت، ويژه ى خداست و اوست كه باران را نازل مى كند و مى داند، آنچه را كه در رحم هاى مادران است و هيچ كس نمى داند فردا چه به دست مى آورد و هيچ كس نمى داند، در چه سرزمينى مى ميرد. خداوند عالم و آگاه است.

قرار گرفتن محل وفات، در كنار زمان برپايى قيامت، نزول باران و كودك در رحم، از اهميت سرزمين درگذشت انسان ها حكايت مى كند. از اين رو، در انتخاب مكان زندگى، درگذشت و دفن بايد توجه كرد. از سوى ديگر، يكى از سخن گويان روز قيامت، زمين است.

يَوْمَئِذ تُحَدِّثُ أَخْبارَها; در آن روز زمين تمام خبرهايش را بازگو مى كند.

در سخن پيامبر(صلى الله عليه وآله) زمين، به مثابه ى مادرى معرفى شده است كه از كارهاى خوب و بد فرزندش آگاهى دارد.

۲. مؤثر بودن سرزمين دفن، در سرنوشت ميت، به اين معنا نيست كه سرزمين مقدس و محترم، باعث افزايش ثواب و پاداش استحقاقى شود و يا اينكه سرزمين بد مانند قبرستان كفار، باعث افزايش عقاب شود.

بلكه مراد اين است كه سرزمين هاى مقدس، مشاهد ائمه(ع) و... از باب تفضل، شفاعت و رحمت، باعث سرور ميّت شود و يا اماكن پليد، سبب ناراحتى او شود. همان گونه كه در دنيا، بدون تلاش، مزدى حاصل نمى شود، در آخرت نيز استحقاق، تنها به دنبال اعمال صالح است (لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاّ ما سَعى); پس تأثير محل دفن بر سرنوشت ميت از باب تفضل، رحمت و شفاعت است.

۳. از بررسى روايات و سخنان عالمان دينى، به دست مى آيد كه مكان دفن بر ارواح دفن شدگان تأثير دارد. اميرمؤمنان(عليه السلام) در حالى كه به منظره ى وادى السلام كوفه نگاه مى كرد، فرمود:

ما احسن منظرك و اطيب قعرك. اللهم اجعل قبرى بها.; چقدر چشم انداز تو زيبا و فضاى تو خواستنى است، بار الها! قبر مرا در آنجا قرار بده.

به طور حتم، وادى السلام اثر و امتيازى دارد كه مولا على(عليه السلام) تدفين در آنجا را آرزو مى كند.

يكى از خواص تربت نجف، اين است كه حساب نكير و منكر ساقط است. در اين زمينه روايات صحيح بسيارى وارد شده است و گروهى از صالحان ديده اند كه شب ها، قبور وادى السلام، با نور طولانى به آسمان وصل اند.

۴. اثر مطلوب اماكن مقدس بر سرنوشت امواتى كه در كنار آنها مدفونند و نيز اثر ناخوشايند قبرستان كفار بر ارواح مدفون در آنها را، مى توان از مباحث معاد با تحليل عقلى به دست آورد.

روح، پس از ترك بدن، همچنان در بدن لطيف مثالى به جسم مادى خود توجه دارد. جسمى كه عمرى به روح خدمت كرده و روح كمالات و مراتب يا دركات و رذايل را با آن كسب كرده است; حتماً مورد توجه روح است و تشريفاتى كه در تشييع و تدفين انجام مى شود، براى همين امر است.

بر همين اساس، ارواح اموات، زائران خود را مى شناسند و به آنها توجه دارند. امام صادق(عليه السلام) فرمود:

سوگند به خدا! اموات، رفتن شما را مى دانند و با حضور شما (در كنار قبرشان) خوشحال مى شوند و با شما انس مى گيرند.

ارواح اوليا و امامان(ع) نيز به آرامگاه و سرزمين محل دفن خود، توجه خاصى دارند. از پيامبر(صلى الله عليه وآله)روايت شده كه فرمود:

كسى كه نزد قبر من نماز گذارد، مى شنوم.

نتيجه ى طبيعى اين بررسى، ديدار اهل قبور با اشخاص بزرگوارى است كه در يك سرزمين مدفون اند، و بهره مندى آنها از بركات و نعمت هاى آنجا است و چه خشنودى و سرورى بالاتر از اين وجود دارد.

در منابع اهل سنت آمده است كه رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود:

مردگان خود را ميان مردمان صالح دفن كنيد; چون ميت به سبب همسايه ى بدش اذيت مى شود، همان گونه كه زنده، در كنار همسايه ى بد اذيت مى شود.

در روايت ديگرى از پيامبر(صلى الله عليه وآله) سؤال شد: «آيا همسايه ى صالح (در قبر و آخرت) سودى مى رساند؟» فرمود: «آيا همسايه ى خوب در دنيا سودى دارد؟» گفتند: «بلى». فرمود: «در آخرت نيز چنين است».

۵. همان گونه كه در آغاز پاسخ بيان شد، ملاك اصلى در تعيين سرنوشت و استحقاق بهشت يا دوزخ، عقايد و اعمال صالح است. كسانى كه در مراتب بالايى از ايمان قرار دارند، دفن شدن آنها در هر مكانى باشد، جاى نگرانى ندارند; چون طبق روايات زياد، مؤمنان در هر سرزمينى كه دفن شوند، به روح آنها خطاب مى شود كه به وادى السلام بپيوندند.

و كسانى كه در مراتب بالاى دشمنى با خدا قرار دارند، در هر سرزمينى دفن شوند، ارواحشان به برهوت (حضر موت) منتقل مى شوند.