ازدواج فامیلی

سؤال

مشکلات ازدواج فامیلی چیست؟ چرا پزشکان توصیه می‌کنند ازدواج فامیلی ترک شود؟ نظر اسلام درباره ازدواج فامیلی چیست؟ چرا اهل بیت(ع) ازدوج فامیلی انجام می‌دادند؟

به فتوای همه فقیهان، ازدواج فامیلی جایز است؛ تنها بر اساس روایتی، پیامبر(ص) از ازدواج با خویشاوندان خیلی نزدیک نهی کرده؛ با این استدلال که فرزند، ضعیف و لاغر به دنیا می‌آید. آیت‌الله مکارم شیرازی بر اساس این روایت فتوا داده است که ازدواج با نزدیکان مکروه است و اگر آزمایشات پزشکی از آن نهی کرده، بهتر است انجام نشود.

البته این سخن بدین معنا نیست که چنین ازدواجی قطعاً و ضرورتاً به چنان بیماری در فرزندان می‌انجامد بلکه حامل این معناست که در چنین ازدواجی احتمال مبتلا شدن فرزندان به پاره ای بیماری‌ها از ازدواج با خویشان دور و غریبه ما بیشتر است؛ «امروزه طبق آمار، به دست آمده که در ازدواج‌های فامیلی احتمال ابتلاء فرزندان به پاره ای بیماری‌های ژنتیک، نسبت به دیگر ازدواج‌ها بسیار بالاتر است».

به عبارت دیگر در ازدواج‌هایی که با خویشان دور یا غریبه‌ها صورت می‌گیرد به احتمال زیاد هوش و سلامتی جسمی و روانی فرزندان در حد متوسط خواهد بود و احتمال به دنیا آمدن آنها با بیماری‌های ژنتیک بسیار اندک است؛ بخلاف ازدواج، با خویشان نزدیک که احتمال ابتلاء بالاست و خطر پذیری بالایی را می‌طلبد.

سئوال دیگری که ممکن است مطرح شود این است که اگر توصیه‌های پزشکی ناظر بر رجحان ترک ازدواج خویشاوندان نزدیک است چرا اسلام این نوع ازدواج را نهی نکرده است باید گفت که چند علت را می‌توان ذکر کرد:

1. با توجه به این که دین اسلام در سرزمین عربستان متولد شد و نظام اجتماعی حاکم بر جامعه آن روز عرب، نظام قبیله ای بود و قبایل به مسئله هم خونی و ازدواج‌های فامیلی بسیار بها می‌دادند، و از طرفی آثار زیان آور ازدواج‌های فامیلی در حد یک احتمال است، اگر اسلام آن را صریحاً نهی می‌کرد، موجب مشکلات و اختلالات جامعه شناختی و روان شناختی می‌شد؛ و این امر، خردمندانه به نظر نمی‌رسد.
2. در پاره ای از روایات به ازدواج با غیره فامیل ترغیب شده است و بیان شده که موجب توسعه خویشاوندان داماد و عروس می‌شود. البته باید توجه داشته باشیم که بنا نیست اسلام درباره همه امور پزشکی و بهداشتی و فیزیکی و… حدیث و آیه ای داشته باشد. هدف اصلی اسلام سعادت انسان است و در ضمن توصیه‌هایی نیز برای بهبود زندگی دنیوی آورده است.
3. بخش قابل توجهی از روایات اهل بیت(ع) و پیامبر اکرم(ص) به علل تاریخی، سیاسی و جامعه شناختی به دست ما نرسیده که ممکن است در آنها نکته‌های روشن گرانه ای وجود داشته است.
4. تشویق و ترغیب حیرت‌انگیز اسلام به علم آموزی و بهره‌مندی از دستاوردهای دانش بشری خود حجتی برای توجه و اعتناء و اهمیت دادن به توصیه‌های پزشکی است.

دوّم: چرا پزشکان و مشاوران خانواده توصیه به ترک ازدواج خویشان نزدیک می‌کنند؟ محققان دانش ژنتیک براساس یافته‌های علمی، و مشاوران خانواده بر اساس آمار موجود باور دارند که ازدواج با خویشان نزدیک از قبیل دختر عمو و پسر عمو، دختر عمه و پسر عمه و… به صلاح نیست، زیرا عیب بزرگ این ازدواج‌ها این است که احتمال متولد شدن فرزندان ناقص و معیوب بسیار قابل توجه است؛ گفته می‌شود که طبق آمارهای موجود، تعداد کودکان معلول و ناقص الخلقه و عقب مانده و نیز مبتلایان به بیمارهای روانی و برخی نابهنجاری‌های خونی و استخوانی و هم چنین برخی از انواع جنون جوانی (اسکیز وفرنی) و کوری و لالی، در میان ازدواج‌های فامیلی بیش از سایر ازدواج‌ها دیده می‌شود.

دکتر ونوس الموتی می‌گوید: مطالعات دانشمندان ژنتیک نشان می‌دهد که بسیاری از ازدواج‌های فامیلی موجب خواهد شد که فرزندان عقب افتاده باشند؛ البته هر ازدواج فامیلی این را نتیجه نمی‌دهد، چنان‌که هم‌اکنون میلیون‌ها انسان سالم و شایسته در دنیا زندگی می‌کنند که از ازدواج‌های فامیلی اند.

در بسیاری از کشورها قبل از هر ازدواجی سعی می‌شود آزمایش‌های دقیق ژنتیکی از عروس و داماد به عمل آید که با مثبت بودن نتیجه آزمایش، این گونه ازدواج‌ها صورت می‌گیرد».

علت چیست؟

دانشمندان وجود این نواقص در خلقت یا کارکردهای روانی را معلول بیماری‌های ارثی می‌دانند.

تعدادی از بیماری‌ها در اثر وراثت از پدران و مادران و اجداد به فرزندان منتقل می‌شود و عامل وراثت را وجود ژن‌های معیوب و حامل بیماری می‌دانند که در یکی از اجداد فرد وجود دارد و به کودک منتقل می‌شود. ژن حامل بیماری گاهی به وسیله پدر، و گاهی به وسیله مادر، و گاهی به وسیله هر دو به فرزند منتقل می‌شود: در صورتی که ژن مخصوص هم از طریق پدر و هم از طریق مادر انتقال یابد، احتمال بروز بیماری بیشتر خواهد بود.

دانشمندان می‌گویند: هر گاه زوجین به علت داشتن اجداد مشترک، صاحب فرزندان بیمار شوند، جای تعجب نیست؛ زیرا احتمال این که هر دوی آنها هتروزیگوت باشند، به شدت افزایش می‌یابد. در این قبیل موارد اساس محاسبه احتمالات بر وجود ژن‌های معیوب اجداد گذشته گذارده می‌شود. در اصطلاح علم ژنتیک، نتیجه حاصل از ازدواج بین دو خویشاوند را هم خونی می‌گویند. لازم است ذکر شود که کلمه هم خون به هیچ وجه رابطه ای با گروه خون و امثال آن ندارد. بلکه منظور از هم خون همان هموزیگوت بودن یا خالص بودن فردی از نظر ژنتیکی است. خلاصه، لازمه هم خونی در درجه اول خویشاوندی است و خویشاوند نیز به کسانی گفته می‌شود که جد یا اجداد مشترک دارند.

سوم: اگر مقصود از ازدواج‌های فامیلی در میان اهل بیت(ع) ازدواج حضرت زهرا(س) و امیر المؤمنین علی(ع) است باید بگویم اولا عوامل مختلفی در انتقال و فعال شدن ژن‌های معیوب دخیلند که اگر هر کدام محقق نشود، بیماری پدید نخواهد آمد و ثانیاً اگر زن و مرد خویشاوند حامل ژن معیوب نباشند، طبیعتاً، بیماری وجود نخواهد داشت؛ که در این صورت می‌توان به تبار و نیای پیامبر اکرم(ص) و امیر المؤمنین علی(ع) اشاره کرد که در نسل‌های پی در پی انسان‌هایی سالم و صالح بوده‌اند: ثالثا: امیر المؤمنین و حضرت زهرا(س) پسر عمو و دختر عمو نبوده‌اند بلکه، فاطمه زهرا(س) دختر پسر عموی امیر المؤمنین(ع) بوده‌اند، رابعا: می‌توان به مسئله علم غیب هم به عنوان یک مسئله قابل توجه اشاره نمود.

نکته پایانی

خرد انسانی و آموزه‌های وحیانی و نیز تجربه حکم می‌کند که برای یک انتخاب مطلوب و سازنده همه رهنمودهای قابل توجه و سرنوشت ساز را باید در نظر گرفت و آنگاه با توکل بر خداوند قدم‌ها را یکی پس از دیگری برداشت؛ در این رابطه نیز پزشکان توصیه می‌نمایند در صورتی که دو فرد از اقوام نزدیک خواهان ازدواج با هم باشند، پیش از عقد، آزمایشات ژنتیک انجام دهند و در صورتی که مشکلی نداشته باشند، می‌توانند ازدواج نمایند و بچه‌های سالم به دنیا آورند.

امیدواریم که زندگی پرشور و نشاط و فعالی را داشته باشید و با ازدواجی مناسب قدم در راه تکامل و تقرب بیشتر به خداوند متعال بردارید.

معرفی منابع برای مطالعهٔ بیشتر:

۱. مظاهری، علی اکبر، جوانان و انتخاب همسر، قم: پارسیان، ۱۳۹۰. ۲. ۳. امینی، ابراهیم، انتخاب همسر، تهران: انجمن اولیاء و مربیان، ۱۳۸۷. ۴. ۵. سروری، علی‌اصغر، اصول ژنتیک پزشکی در ازدواج: اهمیت مشاوره ژنتیک در عصر صنعت و تکنولوژی، اصفهان: جهاد دانشگاهی، ۱۳۸۰. ۷. سپهی‌راد، خدیجه، معلولیت‌های ناشی از ازدواج‌های فامیلی، کرمان: امید کویر، ۱۳۹۵. ۱۱. مولوی، محمدعلی و همکاران، مشاوره ژنتیک، تهران: شباهنگ، ۱۳۶۹. ۱۲.