مرقد بی‌بی شهربانو در شهر ری

سؤال

آيا مرقد بي‎بي شهربانو در نزديكي تهران، صحت دارد؟ محسن رنجبر

}}پاسخ}} در سال‎هاي اخير، انتساب قبري كه در نزديكي شهرري واقع است به بي‎بي شهربانو، با ترديد جدي بعضي از محققان رو به رو شده است. آقاي دكتر كريمان در كتاب محققانه و ارزشمند خويش «ري باستان»، با ذكر دلايل و شواهدي، انتساب اين محل را به بي‎بي شهربانو با شك و ترديد مواجه ساخته است.

به اين دليل اهميت تحقيقات ياد شده، گزارش از آن را در ذيل مي‎آوريم:

انتساب اين مكان به بي‎بي شهربانو در هيچ يك از كتاب‎هاي مسالك و تواريخ و رجال قديمي ذكر نشده است؛هم‎چنان كه در هيچ يك از منابع معتمد از صدر اسلام تا قرون اخير، كوچك‎ترين ذكري نيست كه بي‎بي شهربانو در ري درگذشته و در آن‎جا مدفون گرديده است، بلكه همه قرائن خلاف آن را مي‎رساند؛ چنان‎كه شيخ صدوق كه خود در ري مي‎زيسته و كتاب «عيون اخبارالرضا» را براي صاحب بن عبّاد كه نيز در اين شهر مقيم بوده، فراهم آورده است، در اين كتاب به درگذشت مادر امام زين العابدين(ع) در هنگام زاييدن، تصريح كرده است. بي‎گمان هرگاه بقعه‎ي بي‎بي شهربانو به عهد وي در ري موجود و مزار مي‎بود، در اين كتاب اشارتي مي‎رفت.

ابودلف كه در سال ۳۳۴ هـ . ق. از ري ديدن كرده و آثار فُرس و مقابر زرتشتيان را در شمال ري، ذكركرده است، هيچ گونه اشاره‎اي به مدفن بي‎بي شهربانو در آن حدود ندارد.

در كتاب «النقض» نيز كه مشتمل بر اماكن مقدس ري مي‎باشد، به هيچ روي نامي از بي‎بي شهربانو نشده است.

حاج محمد باقر نگارنده‎ي «جنه النعيم» كه كتاب خود را به تحقيق در احوال حضرت عبدالعظيم اختصاص داده و به مناسبت از شخصيت‎هاي مذهبي مدفون، ذكري به ميان آورده، از مدفن بي‎بي شهربانو در اين شهر يادي نكرده است.

نويسنده‎ي كتاب «ري باستان» در پايان اين بحث، با توجه به قرائن و شواهد ياد شده، چنين نتيجه‎گيري مي‎كند: «چون در تاريخ حوادث ري، تا آن‎جا كه عرصه‎ي تتبع بر نگارنده فراخ بود، نام بانويي بدين صورت مشهود نيفتاده تا احتمال خلط اسم برود؛ از اين رو شايد بتوان گفت كه اين محل دخمه‎اي از بزرگان زرتشتي بوده است، و براي آن‎كه مسلمانان آن‎جا را خراب نكنند، آن را به عروس ايراني خاندان نبوت نسبت داده‎اند و به بناي آن درافزودند. وجود دخمه‎ي گبرها در آن نزديكي ـ در شمال ـ مؤيد اين نظر است … و اين محل، دخمه‎ي فرزندان يزدگرد دهم (هرمز و خاندان وي) بوده كه در ري به دست فيروز كشته شده‎اند و براي محفوظ ماندن، آن را به فرزند يزدگرد سوم نسبت داده‎اند.»

گذشته از مطالب ياد شده، مؤلف ناسخ التواريخ شاهد ديگري را براي عدم امكان انتساب اين مكان به بي‎بي شهربانو، آورده است. وي داستاني را به نقل از يكي از سادات بيان مي‎كند كه وي با خواندن نوشته‌ي مبهم روي صندوق مقبره، به اين نتيجه رسيده كه مقبره ياد شده، آرامگاه يكي از دختران ارباب و اشراف آن منطقه بنام شهربانو بوده است.

بنابراين، با توجه به شواهدي كه بيان شد، نمي‎توان ادعا كرد كه مكان ياد شده، قبر بي‎بي شهربانو مادر امام سجاد(ع) است؛ البته همه اين مسائل در صورتي است كه افسانه فرار بي‎بي شهربانو از كربلا و آمدن وي به ايران را بپذيريم و حتي قبل از اين بپذيريم كه مادر امام سجاد(ع) نامش شهربانو بوده است؛ اما چنان‎كه در پاسخ پرسش‎هاي پيشين نيز نگاشتيم، اين كه نام مادر امام سجاد(ع) شهربانو و دختر يزدگرد سوم، باشد سخت مورد ترديد محققان معاصر است؛ چنان‎كه گزارش صحيح درباره‎ي زمان وفات مادر امام سجاد(ع) آن است كه وي در مرض زايمان رحلت كرده و مسؤوليت تربيت امام سجاد(ع) بر عهده‎ي يكي از كنيزان امام حسين(ع) بوده است. در اين زمينه به پاسخ‎هاي سؤالات مطرح شده در اين باره مراجعه شود.