مصادیق اهل‌بیت(ع)

سؤال

اهل بیت(ع) به چه معناست و چه کسانی را شامل می‌شود؟

درگاه‌ها

براساس آیه تطهیر و روایات وارد شده در مورد اهل بیت(ع) مانند حدیث کسا، حدیث ثقلین و ... روشن می‌شود مراد از اهل بیت پیامبر(ص) کسانی هستند که دارای مقام عصمت باشند، لذا مراد خصوص امامان دوازده‌گانه معصوم(ع) به همراه خود پیامبر(ص) و فاطمه زهرا(س) هستند و غیر از این چهارده معصوم(ع) فرد دیگری مصداق واژه «اهل البیت» نیست.

معناشناسی

اهل بیت، ترکیبی از دو واژۀ "اهل" و "بیت" است. کلمۀ اهل معمولاً با توجه به مضاف‌الیه خود معنی می‌شود، "أهل الرجل" قبیله و نزدیکان او هستند. به همسر مرد نیز اهل او گفته می‌شود. "أهل الأمر" والیان و فرمانروایان و "أهل الاسلام" مسلمانان هستند و "أهل البیت" به معنی ساکنان خانه یا اتاق است. در مجموع واژه "اهل" به معانی سزاوار و لایق به چیزی، مختار و منتخب، خاندان، اقوام و خویشان، عیال و فرزندان و... آمده است. "بیت" نیز به معنای خانه و محل سکونت است و بدین ترتیب، ترکیب "اهل بیت" به معنای "ساکنان خانه" است. اهل بیت در اصطلاح در مورد خاندان پیامبر اسلام(ص) به کار می‌‌رود.

اهل بیت در آیات و روایات

در آیات قرآن کلمه «اهل بیت» به معنای بستگان نزدیک، در سه مورد به کار رفته است:

1. خانواده حضرت موسی(ع): ﴿هل ادلکم علی اهل بیت یکفلونه لکم﴾(قصص:آیه 12)؛
2. خانواده حضرت ابراهیم(ع): ﴿رحمه الله و برکاته علیکم اهل البیت…﴾(هود:آیه 73)؛
3. بستگان نزدیک پیامبر اکرم(ص): ﴿انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا؛ خدا فقط مى‏خواهد آلودگى را از شما خاندان [پيامبر] بزدايد و شما را پاك و پاكيزه گرداند.﴾(احزاب:آیه 33)

در احادیث و روایات نیز آنچه از خاندان عصمت و طهارت به عنوان «اهل بیت» یاد شده است، بر گرفته از این آیه شریفه است. احادیثی نظیر: «انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی اهل بیتی»،، «انما مثل اهل بیتی فیکم مثل سفینه نوح…»، «اذکرکم الله فی اهل بیتی..» و… .

مراد از اهل بیت(ع)

از آیه ۳۳ سوره احزاب و احادیث مربوط به شأن نزول این آیه، به روشنی استفاده می‌شود مراد از «اهل بیت» تعداد خاصی از نزدیکان پیامبر خاتم(ص) است که دارای ویژگی عصمت هستند، چراکه ذیل آیه، آنان را به عنوان معصوم و مطهر از هر گونه عیب و خطائی، توصیف نموده است. اما اینکه تعداد اهل بیت چند نفر و چه کسانی هستند، از آیه مطلبی به دست نمی‌آید. بنابراین در این مورد باید به روایات مراجعه نمود تا معنا و تفسیر آیه را به‌دست آورد و بیت معهود و نیز اهل آن را شناخت. به طور کلی، واژه اهل بیت در احادیث نبوی چهار کاربرد مختلف دارد:

1. کاربرد اعم آن، کسانی که هیچ‌گونه پیوند خویشاوندی نسبی یا سببی با پیامبر ندارند را شامل می‌شود. آنان مسلمانانی‌اند که در پیروی از پیامبر(ص) صادق و ثابت قدمند. چنانکه پیامبر(ص) سلمان فارسی و ابوذر غفاری را از اهل بیت به شمار آورده است.
2. کاربرد عام اهل بیت همه خویشاوندان نسبی پیامبر(ص) را دربر می‌گیرد، کسانی که صدقۀ واجب "زکات" بر آنان حرام شده است به طور مثال، تعبیر اهل بیت در خصوص عباس عموی پیامبر و فرزندان او به کار رفته است.
3. کاربرد خاصّ اهل بیت مربوط به همسران پیامبر است. بدون شک، همسران حضرت مطابق معنای لغوی و عرفی، اهل بیت پیامبرند.
4. کاربرد أخصّ اهل بیت به گروهی از خاندان پیامبر اختصاص دارد که از ویژگی عصمت برخوردارند. مصداق آن در روایات مربوط به آیه تطهیر و آیه مباهله، اصحاب کساء "امام علی(ع)، فاطمه زهرا(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع)" است و در احادیثی مانند حدیث ثقلین، حدیث سفینه و مانند آنها که بر وجود اهل البیت در همه زمان‌ها دلالت دارد، علاوه بر اصحاب کساء، امامان معصوم از دودمان امام حسین(ع) نیز هستند.

احادیث متعددی در شأن نزول این آیه نقل شده که در منابع حدیثی شیعه و اهل سنت آمده است. برخی از این روایات عبارت‌اند از:

1. ابو سعید خدری از رسول خدا(ص) نقل نموده است که حضرت فرمود: آیه ﴿انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا﴾ درباره من و علی و فاطمه و حسن و حسین، نازل شده است.
2. ام‌سلمه همسر پیامبر(ص) نقل نموده است که «نزلت هذه الآیه فی بیتی ﴿انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا﴾ و کان فی البیت علی و فاطمه و الحسن و الحسین؛ این آیه در خانه من نازل شد در حالی که داخل خانه علی(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) حضور داشتند»، سپس می‌گوید: من کنار در خانه بودم، به پیامبر(ص) عرض کردم وضعیت من چگونه است؟ فرمود: شما در نیکی هستی و پایان خوشی داری.
3. جابر بن عبدالله انصاری نیز نقل می‌کند وقتی آیه ﴿انما یرید الله لیذهب عنکم الرجس اهل البیت و یطهرکم تطهیرا﴾ نازل شد، جز علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) کسی در آن خانه نبود.

طبق این احادیث، معلوم می‌شود مراد از اهل بیت، عده خاصی از بستگان رسول خداست که این آیه در شأن آنان نازل شده است، یعنی علی و فاطمه و حسن و حسین(ع) که در زمان نزول این آیه کنار پیامبر(ص) حضور داشتند. البته این احادیث، بیان‌گر شأن نزول آیه است و مصادیق اهل بیت را در پنج نفر منحصر نمی‌کند، بلکه گویای مصادیق آیه هنگام نزول آن است. لذا پیامبر اکرم(ص) این موضوع را توسعه داده و اصطلاح «اهل البیت» را در مورد دوازده نفر از امامان معصوم(ع) به کار برده است و مردم را به پیروی از آنان فرا خواند. احادیث «ثقلین» و «سفینه»، بیان‌گر استمرار حضور اهل بیت در کنار قرآن به عنوان جریان ثابت و مداومی است که امر امامت و رهبری مردم را تا قیامت بر عهده دارند و هیچ‌گاه این دو از هم جدا نمی‌شوند.

بنابراین با توجه به آیه تطهیر و احادیث وارد شده در مورد اهل بیت(ع) روشن می‌شود مراد از اهل بیت پیامبر(ص)، خصوص امامان دوازده‌گانه معصوم(ع) به همراه خود پیامبر(ص) و فاطمه زهرا(س) هستند و غیر از این چهارده معصوم(ع) فرد دیگری مصداق واژه «اهل البیت» نیست.

مطالعه بیشتر

1. اهل بیت در آیه تطهیر، سید جعفر مرتضی عاملی.
2. اهل بیت در قرآن و حدیث، محمدی ری شهری.
3. بررسی شخصیت اهل بیت در قرآن، ولی الله نقی پور.