جهاد کبیر

سؤال

جهاد کبیر در آیه شریفه ﴿فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا۝۵۲﴾(فرقان:۵۲) به چه معنی است؟ ارتباط آن با جهاد اصغر چیست؟ جهاد کبیر در فقه شیعه چه جایگاهی دارد؟

درگاه‌ها

جهاد به کارگیری تمام توان تلاش و کوشش در مقابل دشمن است.

دشمن گاهی بیرونی است و جهاد با آن را جهاد اکبر گویند. گاهی دشمن بیرونی است و جهاد با آن جهاد اصغر گویند که هم جنگ نظامی است و هم جنگ فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی.

جهاد کبیر یکی از اقسام جهاد اصغر یعنی جهاد با دشمن بیرونی است.

معنای «جهاد»

جهاد از ریشه «جهد» در لغت به معنای به کار‌گیری تمام توان و وسع برای انجام کاری است. «جهاد» بدون تلاش قابل فرض نیست و اگر عنصر تلاش و بذل طاقت از فعلی گرفته شود، نمی‌توان نام جهاد را روی آن فعل نهاد.

عمومیت جهاد نسبت به جنگ نظامی

جهاد مفهومی اعم از جنگ نظامی دارد و جنگ نظامی یکی از انواع جهاد است. این مطلب از قرآن کریم قابل استفاده است. به عنوان مثال خداوند متعال در آیه ۷۳ سوره توبه می‌فرماید: ﴿یا أَیُّهَا النَّبِیُّ جاهِدِ الکُفّارَ وَالمُنافِقینَ وَاغلُظ عَلَیهِم؛ ای پیامبر با کفار و منافقین جهاد کن و با آن‌ها با غلظت رفتار کن.﴾ در این آیه شریفه از واژه جهاد استفاده کرده است نه قتال. جهاد نسبت به قتال عمومیت دارد.

در ادبیات دین اسلام «جهاد» به معنای بذل وسع و طاقتی است که در مقابله با دشمن باشد؛ حال چه دشمن درونی انسان که نفس اماره است و چه دشمن بیرونی او که دشمنان اسلام هستند. در روایات اهل بیت(ع) جهادی که در مقابله با نفس اماره باشد «جهاد اکبر» و جهادی که در مقابل با دشمن خارجی باشد «جهاد اصغر» نامیده شده است: «أَنَّ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ بَعَثَ بِسَرِیَّةٍ فَلَمَّا رَجَعُوا قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِیَ الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ وَ مَا الْجِهَادُ الْأَکْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ؛ رسول خدا(ص) گروهی را [برای جنگ]فرستاد هنگامی که بازگشتند گفت خوشا به حال مردمی که جهاد اصغر را انجام دادند و جهاد اکبر بر آنان باقی مانده است گفته شد ای رسول خدا جهاد اکبر چیست؟ گفت جهاد و پیکار با نفس سپس فرمود برترین جهاد، [از آن] کسی است که با نفسش که در میان دو پهلوی اوست جهاد کند.»

مقام معظم رهبری تاکید دارند که هر فعالیتی را نمی‌توان جهاد دانست بلکه باید در مقابله با دشمن باشد. هر تحرکی اسمش جهاد نیست. تحرکی با خصوصیاتی اسمش جهاد است. یکی از خصوصیات این تحرک که اسمش جهاد است، این است که انسان بداند این در مقابل دشمن است؛ یعنی بداند در مقابل یک حرکتِ خصمانه و غرض‌آلودی است که دارد انجام می‌گیرد. حرکتی که در مقابل یک چنین جهتگیری خصمانه وجود دارد، یکی از شرائط اصلی جهاد است.

اقسام جهاد

جهاد در یک دسته بندی به دو دسته «جهاد اکبر» و «جهاد اصغر» دسته بندی شده است:

• جهاد اکبر، جهاد و مبارزه با نفس اماره است.به عبارتی جهاد اکبر جنگ با دشمن درونی است.
• جهاد اصغر به معنای مبارزه و جهاد با دشمنان اسلام است. به عبارتی جهاد اصغر جنگ با دشمن بیرونی و خارجی است.

جهاد اصغر خود اقسامی دارد. یکی از انواع جهاد اصغر، جهادی است که در قرآن کریم از آن تعبیر به «جهاد کبیر» شده است؛ لذا «جهاد کبیر» نوعی مبارزه با دشمن خارجی است. آیه ای که واژه «جهاد کبیر» در آن آمده است، آیه ۵۲ سوره فرقان است که می‌فرماید: ﴿فَلَا تُطِعِ الْکَافِرِینَ وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا﴾. مقام معظم رهبری در چند سخنرانی به «جهاد کبیر» اشاره کرده‌اند و معنای آن را توضیح داده‌اند. در یکی از این سخنرانی‌ها دیدگاه علامه طباطبایی و برخی دیگر از مفسرین را در توضیح این آیه بیان می‌کنند و در سخنرانی نظر دیگری که ظاهراً متعلق به خود ایشان است را بیان می‌کنند.

دیدگاه اول

علامه طباطبایی معتقدند ضمیر «به» در ﴿وَجَاهِدْهُمْ بِهِ جِهَادًا کَبِیرًا﴾(فرقان:۵۲) به قرآن یا وحی برمی گردد که در این صورت معنای آیه چنین می‌شود: «از کافران اطاعت مکن و با آن‌ها به وسیله قرآن و کتاب خدا جهاد کن و جهاد تو نیز جهاد کبیر باشد.» ایشان مرجع ضمیر را از سیاق برداشت کردند و مرجع ضمیر مشخصی را از الفاظ استفاده نکرده‌اند. به تعبیر دیگر به عقیده ایشان مرجع ضمیر، لفظ صریح یا مصدری که از الفاظ قبل استفاده شود نیست بلکه سیاق آیات گویای مرجع ضمیر در «به» می‌باشد.

دیدگاه دوم

دیدگاه دیگری که ظاهراً متعلق به خود مقام معظم رهبری می‌باشد این است که مرجع ضمیر در «به» مصدری باشد که از «لاتطع» انتزاع می‌گردد. بنابر این احتمال، ترجمه آیه چنین می‌شود: «از کافرین اطاعت مکن و به وسیله این عدم اطاعتی که از کفار داری، با آن‌ها جهاد کن و جهادی که انجام می‌دهی نیز جهاد کبیر باشد.»

ثمره واحد دو دیدگاه

نتیجه هر دو احتمال یکی است و آن این که خداوند متعال به نبی اکرم(ص) دستور می‌دهد که از کافرین اطاعت نکن و با آن‌ها جهاد کبیر انجام بده. مرجع ضمیر چه قرآن باشد و چه «عدم الاطاعة»، در هر صورت خداوند به نبی اکرم(ص) دستور داده است که از برنامه و طرح کافرین پیروی نکند و بر اساس قرآن و وحی که برنامه الهی است به اداره جامعه اسلامی بپردازد. این برداشت از سخنان آیت الله خامنه‌ای قابل استفاده است. ایشان می‌فرمایند مراد از عدم اطاعت از کفار، عدم اطاعت در تمام شئون اداره جامعه اسلامی است یعنی نبی اکرم(ص) در هر شأنی از شئون اداره جامعه و حکومت اسلامی همانند اقتصاد، سیاست، فرهنگ و …، موظف هستند طبق برنامه‌ای که خداوند برای ایشان معین کرده است که همان قرآن و وحی است، عمل کنند و نباید از برنامه‌هایی که کفار و منافقین ارائه می‌کنند، استفاده نمایند.