محکم و متشابه: تفاوت میان نسخه‌ها

آيا در قرآن آيات متشابه وجود دارد؟

محکم به معنای استوار و مانع هرگونه اخلال و تباهی است. در مقابل متشابه به معنای همانند است، به گونه‌ای که این همانندی موجب ایجاد اشتباه میان حق و باطل شود. وجود آیات محکم و متشابه به تصریح در [[قرآن]] آمده است و آیات محکم «ام الکتاب» نامیده شده‌اند. متشابهات در یک تقسیم بندی کلی به تشابه اصلی و عرضی تقسیم می شوند. تشابه اصلی، آیاتی است که در مورد افعال و ذات خداوند از عبارات دارای مجاز، کنایه و استعاره، استفاده شده و نیازمند به تأویل و تفسیر می‌باشد مانند آیات دست و صورت داشتن خدا. تشابه عرضی، آیاتی است که در ابتدا مفهوم آن مشخص بوده است اما با گسترش مسائل و فرقه‌های کلامی، شبهات در مورد این آیات ایجاد شده است و این آیات نیز نیازمند توجیه و تفسیر شده‌اند.

برای وجود آیات متشابه در قرآن دلائلی نظیر نارسایی الفاظ در رساندن معانی بلند، نارسایی افکار انسان در رابطه با ماوراء الطبیعه و جهان دیگر، دعوت از صاحبان عقل و اندیشه برای تأمل و تفکر در قرآن و ارجاع مردم به [[راسخان در علم]] که [[پیامبر(ص)]] و [[اهل بیت(ع)]] هستند، ذکر شده است.

==معنای لغوی و اصطلاحی==

===محکمات===

«محكم» به معناي استوار و خلل ناپذير، از ريشه‏ «حَكَمَ حَكْماً» به معناي «مَنَعَ مَنعاً» است و معناي بازداشتن و جلوگيري از هرگونه اخلال‏گري و تباهي را مي‏‌رساند. راغب اصفهاني مي‏‌گويد: حَكَم در اصل به معناي منع نمودن و جلوگيري به كار رفته است، البته جلوگيري از افساد.

بنابراين، به هر گفتاري كه رسا و شبهه ناپذير باشد و مورد كج فهمي قرار نگيرد، و مستحكم و خلل ناپذيرباشد، محكم مي‏‌گويند. <ref>معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، ص۲۷۱.</ref>

===متشابهات===

متشابه از ريشه‏ي «شُبْه» (اسم مصدر)، به معناي «مثل و همانند» يا «شَبَه» (مصدر)، به معناي «همانند بودن» است، به گونه اي كه در اين همانندي، حقيقت پنهان گرديده و حق و باطل به هم آميخته، و مايه‏‌ي اشتباه شود.

راغب اصفهاني درباره‏‌ي آیات متشابه در [[قرآن]] می‌فرماید: متشابهات قرآن آن است كه تفسيرش مشكل مي‏‌باشد، زيرا نمودِ آنچه هست را ندارد و به چيز ديگري شبيه است.<ref>. راغب اصفهاني ، مفردات الفاظ القرآن ، بيروت ، دارالصاميه ، اول ، ۱۴۱۶ ه ق ، ص۴۴۳ .</ref> پس كلام حق (قرآن كريم) هرگاه نمودي جز حق داشته باشد و به باطل شباهت داشته باشد، آن را متشابه گويند.<ref>معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، ص۲۷۳.</ref>

==محکمات در قرآن==

آيات محكم، آياتي است كه مفهوم آن به قدري روشن باشد كه جاي گفت و گو و بحث در معناي آن وجود نداشته باشد؛ مثل آيه {{قرآن|قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ|ترجمه=بگو: خداوند، يكتا و يگانه است|سوره=اخلاص|آیه=۱}}. این آیات در قرآن به «ام الكتاب»<ref>سوره آل عمران، آیه ۷.</ref> ناميده شده است. ام‏ الكتاب يعني ريشه، مرجع و مفسّر آيات متشابه.<ref>مکارم شيرازي ، ناصر ؛ تفسير نمونه، ج۲، ص۳۲.</ref>

==متشابهات در قرآن==

طبق آيه‏‌ {{قرآن|هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ...|ترجمه=او كسى است كه اين كتاب [آسمانى‏] را بر تو نازل كرد، كه قسمتى از آن‏، آيات (محكم‏) [= صريح و روشن‏] است‏؛ كه اساس اين كتاب مى‏باشد؛ [و هر گونه پيچيدگى در آيات ديگر، با مراجعه به اينها، برطرف مى‏گردد.] و قسمتى از آن‏، (متشابه‏) است ...|سوره=آل عمراه|آیه=۷}} وجود متشابهات در قرآن در مقابل محکمات تصریح شده است. تشابه در قرآن در دو قسم تشابه اصلي و عرضي تقسیم بندی شده است.

===تشابه اصلي===

تشابه اصلي آن است كه به جهت كوتاهي لفظ و بلندي معنا به وجود آمده است. برای نمونه آیاتی که در مورد خداوند و افعال او به صورت مجاز، کنایه یا استعاره به کار رفته است. براي نمونه آيه‏ {{قرآن|فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى وَلِيُبْلِيَ الْمُؤْمِنِينَ مِنْهُ بَلاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ|ترجمه=اين شما نبوديد كه آنها را كشتيد؛ بلكه خداوند آنها را كشت‏! و اين تو نبودى [اى پيامبر كه خاك و سنگ به صورت آنها] انداختى‏؛ بلكه خدا انداخت‏! و خدا مى‏خواست مؤمنان را به اين وسيله امتحان خوبى كند؛ خداوند شنوا و داناست‏|سوره=انفال|آیه=۱۷}}

این آیه در واقع، اشاره به قدرت ناچيز انسان و فاعلیت نهایی خداوند در تمامی اعمال انسان است، که با اذن و [[اراده خداوند]] است که انسان می تواند افعالی انجام دهد.

===تشابه عَرَضي===

تشابه عَرَضي در آن دسته از آيات است كه در آغاز متشابه نبوده است. ولي پس از به وجود آمدن مسائل [[كلام]]ي و رايج شدن برخي مطالب فلسفي، بسياري از آيات نیازمند به تفسیر و تأویل شدند.

به عنوان مثال، در آيه‏ {{قرآن|يَوْمَ يُكْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَيُدْعَوْنَ إِلَى السُّجُودِ فَلا يَسْتَطِيعُونَ|ترجمه=روزى كه آن واقعه عظيم پديدار شود و آنها را به سجود فرا خوانند، ولى نتوانند|سوره=قلم|آیه=۴۲}} كه كلمه‏ «سَاقٍ» در آن به كار رفته است و استعمال لفظ «سَاقٍ» در متعارف عرب، كنايه از شدت و وخامت امر است. «كشف ساق» كنايه از آمادگي كامل براي انجام كار است، يعني دامن به كمر زدن. زيرا لازمه‏ آن، كشف ساق پا است. اين آيه طبق استعمال متعارف عرب، دلالت بر آن دارد كه روز قيامت اوضاع شدت يافته، رو به وخامت مي‏‌گذارد و كفار در سختي قرار مي‏‌گيرند.<ref>اكتشاف، ج۴، ص۵۹۲.</ref>  

[[اشاعره]] و [[اهل تجسم]] این آیه را به ظاهر لفظ معنی کرده‌اند و گفته‏‌اند: «مقصود، ساق پاي خدا است كه در آن روز برهنه شود و كفار مأمور به سجود گردند و نتوانند.»<ref>معرفت، محمد هادي، علوم قرآني، ص۲۸۵.</ref>

==فلسفه‏ وجود آيات متشابه در قرآن كريم==

دلایلی که برای وجود آیات متشابه در قرآن ذکر شده است در ذیل اشاره می گردد:

 

* الفاظ و عباراتي كه در گفت و گوهاي انسان‏ها به كار مي‏‌رود، تنها براي نيازمندي‏‌هاي روزمره به‏ وجود آمده و این قصور الفاظ و نارسایی در رساندن معانی ماوراء الطبیعه موجب می شود که قسمت قابل توجهي از متشابهات قرآن پدید بیاید و آن کلمه نیازمند تفسیر و تأویل باشد.<ref>تفسير نمونه، ج۲، ص۳۲۳.</ref>  

 

*بسياري از حقايق قرآن، مربوط به جهان ديگر است كه از افق افكار انسان دور مي باشد و انسان قادر به درك عمق آن‏‌ها نيست. اين نارسايي افكار و بلند بودن افق آن معاني، سبب ديگري براي تشابه قسمتي از آيات است؛ مانند بعضي از آيات مربوط به قيامت و امثال آن.<ref>همان.</ref> [[علامه‏ طباطبايي‏]] مي‏‌فرمايد: «سراسر قرآن محكم است، ولي چون در نزول به نشئه‏ فكر بشر مي‏‌رسد، تشابه صورت مي‏‌گيرد. همان‏گونه كه باران پيش از فرود آمدن بر زمين، كف ندارد، ولي پس از فرود و حركت بر زمين در آن كف ايجاد مي‏شود؛ از آسمان معرفت نيز كفِ متشابه نازل نشده است بلکه با بارش آن بر درک ناقص بشري تشابه ايجاد شده است».<ref>جوادي آملي، قرآن در قرآن، ص۴۱۶.</ref>

 

*صاحبان عقل و علما، انديشه‏‌هاي خود را به كار گرفته و با دقت و تعقل به مقصود حقيقي خداوند پي برند و بدين وسيله مراتب فضل و برتري آنان، بر ساير مردم روشن شود و به مراتب عالي برسند.<ref>طوسي، التبيان، ج۲، ص۹؛ نهاوندي، نغمات الرحمن، ج۱، ص۲۰.</ref>

 

*دلیل دیگر ارجاع مردم به سمت [[اهل بیت(ع)]] و [[پیامبر(ص)]] است كه روایات نيز آن را تأييد کرده است. بنابر این وجود اين گونه آيات در قرآن، نياز شديد مردم را به پيشوايان الهي (راسخان در علم) و پيامبر(ص) و اوصياي او روشن مي‏‌سازد و سبب مي‏‌شود كه مردم، به جهت نياز علمي به سراغ آنان بروند.<ref>تفسير نمونه، ج۲ ص۳۲۴ ؛ جوادي آملي، قرآن در قرآن، ص۴۱۸.</ref>

۳. درسنامه علوم قرآني، حسين جوان آراسته.

==منابع==

|شاخه فرعی۲ =  

|شاخه فرعی۳ =  

  | ناوبری =  

  | نمایه =  

  | ارجاعات =  

  | بازبینی =  

  | تکمیل =