مجمع‌البیان: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن''' یا '''مجمع‌البیان لعلوم القرآن'''، تفسیر ترتیبی کامل قرآن، تالیف [[شیخ طبرسی|امین‌الاسلام ابوعلی طبرسی]]، فقیه و مفسر شیعی قرن ۶ هجری است. تالیف تفسیر را حاصل نذری دانسته‌اند که وی پس از زنده شدن در قبر کرده است.  

امین الاسلام [[شیخ طبرسی|ابوعلی فضل بن حسن طبرسی]] (۴۶۸-۵۴۸ق)، فقیه و مفسر شیعی قرن ششم است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه تفاسیر|سال=۱۳۷۸|نام=محمدعلی|نام خانوادگی=ایازی|ناشر=کتاب مبین|جلد=۱|صفحه=۲۳۹|مکان=رشت}}</ref><ref name=":2">{{یادکرد کتاب|عنوان=طبقات مفسران شیعه|تاریخ=۱۳۷۱|نام=عبدالرحیم|نام خانوادگی=عقیقی بخشایشی|ناشر=نشر نوید اسلام|جلد=۲|صفحه=۱۳۱|مکان=قم}}</ref> طبرسی را متولد طبرستان یا تفرش دانسته‌اند. وی ساکن مشهد بود و اواخر عمر در سبزوار ساکن شد. او در سبزوار وفات کرد و در مشهد به خاک سپرده شد.<ref name=":2" /><ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=ریاض العلماء و حیاض الفضلاء|سال=۱۴۰۱|نام=میرزا عبدالله|نام خانوادگی=افندی|ناشر=کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی|جلد=۴|صفحه=۳۵۷|مکان=قم}}</ref> برخی وفات او را شهادت به وسیله سم دانسته‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ریاض العلماء و حیاض الفضلاء|تاریخ=۱۴۰۱|نام=میرزا عبدالله|نام خانوادگی=افندی|ناشر=کتابخانه عمومی حضرت آیت‌الله مرعشی|جلد=۴|صفحه=۳۴۰|مکان=قم}}</ref> طبرسی از شاگردان ابوعلی فرزند [[شیخ طوسی]] است.<ref name=":1">{{یادکرد کتاب|عنوان=خاتمة مستدرک‌ الوسائل|سال=۱۴۰۸|نام=حسین|نام خانوادگی=نوری|ناشر=موسسه آل‌بیت(ع) لاحیاء التراث|جلد=۳|صفحه=۷۰|مکان=بیروت}}</ref><ref name=":3">{{یادکرد کتاب|عنوان=اعیان الشیعة|تاریخ=۱۴۰۳|نام=محسن|نام خانوادگی=امین|ناشر=دارالتعارف للمطبوعات|جلد=۸|صفحه=۳۹۹|مکان=بیروت}}</ref> [[ابن‌شهرآشوب]] و [[قطب راوندی]] از مشهورترین شاگردان وی هستند.<ref name=":3" /> مجمع‌البیان، [[جوامع الجامع]] و [[اعلام الوری]] از جمله آثار اوست.<ref name=":3" />

مجمع‌البیان که در ۱۰ جلد تالیف شده است، شامل مباحثی چون: [[سوره‌های مکی و مدنی|مکی]] یا [[سوره‌های مکی و مدنی|مدنی]] بودن سوره‌ها، [[قرائت‌های مختلف قرآن|قرائت‌های مختلف قران]]، اعراب، لغات، بیان مشکلات، ذکر موارد معانی و بیان، [[شأن نزول آیات]]، اخبار وارده در آیات و شرح و تبیین قصص و حکایات است.<ref name=":6">{{یادکرد کتاب|عنوان=الذریعه الی تصانیف الشیعه|جلد=۲۰|صفحه=۲۴|تاریخ=۱۴۰۳|نام=محمدمحسن|نام خانوادگی=آقابزرگ تهرانی|ناشر=دارالأضواء|مکان=بیروت}}</ref><ref name=":7" /> این تفسیر، متأثر از [[التبیان فی تفسیر القرآن|تفسیر التبیان]] اثر [[شیخ طوسی]] است؛ با این تفاوت که طبرسی با تقسیم‌بندی مباحث، زمینه استفاده بهتر و گزینش آسان‌تر استفاده کننده را فراهم می‌کند. کسانی که به هر قسمت از تفسیر علاقمند باشند، می‌توانند به راحتی به همان قسمت از ادبیات، قرائت و تفسیر مراجعه کنند. مجمع‌البیان به بحث‌های موضوعی نمی‌پردازد و همچنین نظریات مفسران اهل‌سنت را نقل و با روش عالمانه نقد می‌کند.<ref name=":7" /> محتوای هر جلد از این کتاب به برخی از سوره‌ها و آیات اختصاص یافته‌است که ترتیب آنها به قرار زیر است:

* جلد یک: سوره [[سوره حمد|حمد]] و [[سوره بقره|بقره]] تا [[آیه ۱۸۲ سوره بقره|آیه ۱۸۲]]

* جلد دو: ادامه بقره تا پایان [[سوره آل‌عمران|آل‌عمران]]

* جلد سه: سوره‌های [[سوره نساء|نساء]] و [[سوره مائده|مائده]]

* جلد چهار: سوره‌های [[سوره انعام|انعام]]، [[سوره اعراف|اعراف]] و [[سوره انفال|انفال]]

* جلد پنج: سوره‌های [[سوره توبه|توبه]]، [[سوره یونس|یونس]]، [[سوره هود|هود]] و [[سوره یوسف|یوسف]]

* جلد شش: سوره‌های [[سوره رعد|رعد]]، [[سوره ابراهیم|ابراهیم]]، [[سوره حجر|حجر]]، [[سوره نحل|نحل]]، [[سوره اسراء|اسراء]]، [[سوره کهف|کهف]] و [[سوره مریم|مریم]]

* جلد هفت: سوره‌های [[سوره طه|طه]] تا [[سوره قصص|قصص]]

* جلد هشت: سوره‌های [[سوره عنکبوت|عنکبوت]] تا [[سوره غافر|غافر]]

* جلد نه: سوره‌های [[سوره فصلت|فصلت]] تا [[سوره صف|صف]]

* جلد ده:‌ سوره‌های [[سوره جمعه|جمعه]] تا [[سوره ناس|ناس]]

[[عبدالله افندی|افندی]] (۱۱۳۰ق)، تراجم‌نگار شیعه، داستانی را درباره تالیف مجمع‌البیان نقل می‌کند. بر اساس این داستان، پس از آنکه طبرسی سکته می‌کند و خانواده وی با گمان مرگش، او را دفن می‌کنند. او که در قبر به هوش می‌آید نذر می‌کند که اگر خداوند او را از قبر نجات دهد، تفسیری بر قرآن بنویسد. همان شب، شخصی برای دزدیدن کفن او قبر وی را می‌شکافد و طبرسی نجات پیدا می‌کند و نذر خود را انجام می‌دهد.<ref name=":0" />

این داستان را نخستین بار افندی در [[ریاض‌العلماء و حیاض الفضلاء|ریاض‌العلماء]] نقل می‌کند. [[محدث نوری]] بعد از نقل این داستان، بیان می‌کند که اگرچه این داستان مشهور است ولی جز در کتاب افندی در کتاب دیگری پیش از او وجود ندارد.<ref name=":1" />

[[شیخ عبدالمجید سلیم]] (۱۳۷۴ق)، رئیس [[دانشگاه الازهر]]، درباره مجمع‌البیان می‌گوید: «مجمع‌البیان کتابی است گران‌سنگ، سرشار از دانش و معرفت، آکنده از فواید و معانی، با ترتیبی نیکو و شایسته. اگر بگویم این تفسیر سرآمد تمام تفاسیر قرآن و مرجع دانشها و مباحث قرآنی است، مبالغه و گزاف نگفته‌ام و راه خطا نپیموده‌ام.»<ref name=":4">{{یادکرد کتاب|عنوان=طبقات مفسران شیعه|تاریخ=۱۳۷۱|نام=عبدالرحیم|نام خانوادگی=عقیقی بخشایشی|ناشر=نشر نوید اسلام|جلد=۲|صفحه=۱۳۳|مکان=قم}}</ref>

[[شيخ شلتوت]] (۱۳۸۳ق)، مفتى بزرگ اهل سنت و منادی وحدت جهان اسلام، در مقدمه‌ی خود بر چاپ مصری این تفسیر می‌نويسد: «مجمع‌البيان، در ميان كتاب‌هاى تفسيرى بى‌همتا است. این تفسیر با گستردگی خاص و ژرفای ویژه، عمق معانی، تنوع مباحث، تبویب و تنظیم و ویرایش، از امتیاز و ویژگی خاصی برخوردار است که در میان تفاسیر پیشین وجود نداشت و در آثار پس از آن نیز کم نظیر است.»<ref name=":4" /><ref name=":7">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه تفاسیر|تاریخ=۱۳۷۸|نام=محمدعلی|نام خانوادگی=ایازی|ناشر=کتاب مبین|جلد=۱|صفحه=۲۴۰|مکان=رشت}}</ref>

[[شمس‌الدین ذهبی|ذهبی]] (۷۴۸ق)، رجالی و تاریخ نگار اهل‌سنت، در کتاب «التفسیر و المفسرون» خود بعد از بررسی جوانب مختلف مجمع‌البیان می‌گوید: «حق این است که تفسیر طبرسی کتاب بسیار بزرگ در موضوع خود است و نویسنده تبحر کاملی در فنون مختلف از علم داشته است. مجمع‌البیان ترتیب خوب و زیبایی دارد و در هر موردی که وارد بحث شده است از قرائت، لغت، وجوه اعراب، شرح معانی، شأن نزول، بیان ارتباط آیات به خوبی از عهده آن بیرون آمده است. مجمع‌البیان در تمام مراحل از انصاف شایسته برخوردار است و هرگز در بیان عقیده خویش راه افراط و اغراق را نمی‌پیماید.»<ref name=":5">{{یادکرد کتاب|عنوان=طبقات مفسران شیعه|تاریخ=۱۳۷۱|نام=عبدالرحیم|نام خانوادگی=عقیقی بخشایشی|ناشر=نشر نوید اسلام|جلد=۲|صفحه=۱۳۴|مکان=قم}}</ref>

محمد‌ المدنی (۱۳۸۸ق)، سردبیر [[مجله رسالة الاسلام]]، درباره مجمع‌البیان می‌گوید: «مجمع‌البیان تالیف پیشوایی از پیشوایان امامیه جعفری، امام بزرگوار، طبرسی است. او در این تفسیر روش تحقیقی پسندیده‌ای را در پیش گرفته است.»<ref name=":5" />

[[ابن شهرآشوب]] (۵۸۸ق)، فقیه و مفسر شیعی و از شاگردان طبرسی، در [[معالم العلماء]] ضمن احوال طبرسی می‌نویسد: «طبرسی کتابی به نام مجمع‌البیان دارد که بسیار نیکو و زیباست.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=معالم العلماء في فهرست کتب الشیعة و أسماء المصنفین منهم قدیما و حدیثا|تاریخ=۱۳۸۰|نام=محمد بن‌علی|نام خانوادگی=ابن شهرآشوب|ناشر=المطبعة الحدریة|جلد=۲|صفحه=۱۳۵|مکان=نجف اشرف}}</ref>

[[شهید ثانی]] (۹۶۵ق)، فقیه و عالم نامدار شیعی، در اجازه روایتی که به ابن خازن حائری برای روایت مجمع‌البیان داده است می‌گوید: «این کتابی است که مانند آن تالیف نشده است.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=طبقات مفسران شیعه|تاریخ=۱۳۷۱|نام=عبدالرحیم|نام خانوادگی=عقیقی بخشایشی|ناشر=نشر نوید اسلام|جلد=۲|صفحه=۱۳۵|مکان=قم}}</ref>

[[قاضى نورالله شوشترى]] (۱۰۱۹ق)، فقیه و متکلم شیعه، در کتاب [[مجالس المومنین]] خود بعد از توضیحاتی درباره طبرسی، مى‌نويسد: «تفسير كبير او، كه مسمي به مجمع البيان است، در جامعيت او در فنون، فضل و كمال بيان، كافى و دليل وافى است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مجالس‌المومنین|سال=۱۳۷۷|نام=قاضی نورالله|نام خانوادگی=شوشتری|ناشر=انتشارات اسلامیه|جلد=۱|صفحه=۴۹۰|مکان=تهران}}</ref>

[[حسین نوری]] (۱۳۲۰)، فقیه و محدث شیعی، در خاتمه کتاب مستدرک الوسائل درباره مجمع‌البیان می‌نویسد: «این کتاب تفسیری است که مفسران جهت استفاده و بهره‌بری در اطراف آن اعتکاف کرده‌اند.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=خاتمة مستدرک‌ الوسائل|تاریخ=۱۴۰۸|نام=حسین|نام خانوادگی=نوری|ناشر=موسسه آل‌البیت(ع) لاحیاء التراث|جلد=۳|صفحه=۶۹|مکان=بیروت}}</ref>

[[سیدحسن صدر]] (۱۳۵۴ق)، فقیه و محدث شیعه، در کتاب خود [[تاسیس الشیعه]] درباره مجمع‌البیان می‌نویسد: «تفسیر مجمع‌البیان، اسمی است هماهنگ با مسمی، و لفظی است جامع معنی و در ده مجلد قرار دارد. مجمع‌البیان تفسیری است که نظیر آن در جهان اسلام تاکنون نگارش نیافته است. تمام فنون قرآن را با کوتاهترین بیان و نیکوترین وجه عرضه کرده است. این کتاب الحق راهنمای تمام آثار تفسیری است، و بدون تردید، یکی از بهترین و زیباترین تفاسیری است که تا عصر تالیف آن، نظیر آن در جامعیت و گستردگی جمع‌اوری نشده بود. مجمع‌البیان تفسیری است مشحون با غرایب ادبی و نکات دینی و اشارات دقیقی نکته های بدیع ادبی. از این رو مورد اقبال و توجه عالمان دین قرار گرفته است.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=‌تأسيس الشيعة لعلوم الاسلام|تاریخ=۱۳۷۵|نام=سیدحسن|نام خانوادگی=صدر|ناشر=موسسة الاعلمی للمطبوعات|صفحه=۳۴۰|مکان=قم}}</ref>

[[آقا بزرگ تهرانی]] (۱۳۸۹ق)، فقیه و کتاب‌شناس شیعه، در کتاب [[الذریعه الی تصانیف الشیعه|الذریعه]] خود درباره مجمع‌البیان می‌گوید: «این تفسیر کتابی است که مثل آن نگارش نشده است.»<ref name=":6" />

«طبرسی و مجمع‌البیان»، حسین کریمیان، ۱۳۶۱ش.