فعالیت‌های سیاسی امام صادق علیه‌السلام: تفاوت میان نسخه‌ها

چنانكه ملاحظه مي‏شود، در اين قضيه، فرستاده امام اهل كوفه، و منطقه مأموريت، خراسان بوده در حالي كه امام در مدينه اقامت داشته است، و اين، وسعت حوزه فعاليت سياسي امام را نشان مي‏دهد.<ref>پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص337</ref>

ولي نه تنها وعده‏هاي آنان در مورد رفع مظلوميت از خاندان پيامبر و اجراي عدالت عملي نشد، بلكه طولي نكشيد كه برنامه‏هاي ضد اسلامي بني اميه، اين بار با شدت و وسعتي بيشتر اجرا گرديد، به طوري كه مردم، باز گشت حكومت اموي را آرزو نمودند! از آنجا كه حكومت سفاح، نخستين خليفه عباسي، كوتاه مدت بود و در زمان وي هنوز پايه‏هاي حكومت عباسيان محكم نشده بود، در دوران خلافت او فشار كمتري متوجه مردم شد و خاندان پيامبر نيز زياد در تنگنا نبودند، اما با روي كار آمدن منصور دوانيقي، فشارها شدت يافت. از آن‏جا كه منصور مدت نسبتاً طولاني، يعني حدود بيست و يك سال، با امام صادق (ع) معاصر بود، لذا بي مناسبت نيست كه قدري پيرامون فشارها و جنايتهاي او در اين مدت طولاني به بحث و بررسي پردازيم.<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ص130</ref>

در دوران حيات امام صادق - عليه السلام - حوادث سياسي مهمي رخ داد كه از جمله آنها جنبش علويان (قيام زيد بن علي در سال 122 و قيام محمدبن عبدالله بن حسن و برادرش ابراهيم در سالهاي 145 و 146 هجري) و جنبش عباسيان بود كه به دنبال آن حكومت اموي سقوط كرده و عباسيان روي كار آمدند. جدايي عباسيان و علويان نيز كه زمينه‌هاي آن قبل از به حكومت رسيدن آل عباس آماده شده بود، از جمله حوادثي است كه در زمان آن حضرت به وقوع پيوست.

محبوبيتي كه علويان ـ به ويژه فاطميان ـ در ميان دوستاران اهل بيت داشتند، آل عباس نداشتند. اين وضعيت دلائل متعددي داشت كه برخوردهاي شخص پيامبر با آنان از مهمترين آنها بود. افزون بر اين، مسأله امامت امير مؤمنان و فرزندانش كه حداقل براي شيعيان، مسأله بسيار با اهميتي بود، ميزان اين محبوبيت را بالا مي‌برد.<ref>کریمان، حسین، سيره و قيام زيدبن علي، ص 49 به بعد.</ref> فاطميان تنها بقاياي نسل رسول خدا - صلي الله عليه و آله و سلم - بودند كه اين امر نيز مي‌توانست ارزش و موقعيت ويژه‌اي به آنها بدهد.

عبدالله بن عباس از شخصيت‌هاي علمي معروف صدر اسلام بود كه مصاحبت رسول خدا - صلي الله عليه و آله و سلم - را درك كرد و يكي از بزرگترين و موثق‌ترين محدثان عصر خود به شمار مي‌آمد. تا زماني كه زنده بود (سال 68) اختلافي ميان علويان و بني عباس وجود نداشت، اما پس از او به تدريج اختلاف آغاز شد. گو اين كه نه تنها او كه هيچ يك از عباسيان در كربلا حاضر نشدند.<ref>علی خزار قمی، کفایه الاثر، ص327</ref> در اوائل قرن دوم، عباسيان به فكر استقلال از علويان افتاده و در خفا مردم را به سوي خود دعوت مي‌كردند؛ اما اميد چنداني به پيروزي خود نداشتند. علت اين امر هم آن بود كه از نظر مردم، آل علي تنها بازماندگان نسل پيامبر - صلي الله عليه و آله و سلم - به شمار مي‌آمدند. مظلوميت اين خانواده به خصوص پس از حادثه جانگداز كربلا، حيثيت اجتماعي آنان را ميان مردم به طور شگفتي بالا برده بود.

امام باقر - عليه السلام - در سال 114 يا 117 رحلت فرمود و پس از آن امام صادق - عليه السلام - به عنوان ششمين امام از امامان شيعه - عليه السلام -، نظرها را به سوي خود جلب كرد. اواخر دهه دوم قرن دوم، زيد پس از پشت سر گذاشتن يك سلسله اختلافات و مشاجرات لفظي با هشام بن عبدالملك، تصميم به اعتراض عليه قدرت حاكم گرفت و در صفر (سال 122) در كوفه دست به يك حركت انقلابي زده و پس از دو روز درگيري نظامي به شهادت رسيد. آنچه در اينجا براي ما اهميت دارد، مسأله برخورد امام صادق - عليه السلام - با خروج زيد و با فرقه‌اي به نام زيديه ـ كه پس از شهادت زيد موجوديت خود را در عراق آغاز كرده بود ـ مي‌باشد.

در برخي از روايات شيعه آمده است كه زيد از معتقدان به امامت امامان شيعه از جمله امام باقر و صادق - عليه السلام - بوده است، چنانكه از او نقل شده كه مي‌گفت: جعفر امامنا في الحلال و الحرام.<ref>سیره پیشوایان، ص 361، 356؛ رجال النجاشي، ص 130؛ كفايه الاثر، ص 327؛ کریمان، حسین، سيره و قيام زيدبن علي، ص 49 به بعد.</ref> جعفر، امام ما در حلال و حرام است.

رحمه الله، اما أنَّه كان مؤمناً و كان عالما و كان صدوقاً، اما أنّه لو ظفر لوفي، اما أنَّه لو ملك يعرف كيف يُضَعْها.<ref>پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، ص385</ref>

در اين زمينه، روايات زيادي نقل شده، چنانكه روايات ديگري هم، كه با مضمون اين روايات تعارض دارد، نقل شده است. ممكن است زيد امامت علمي امام صادق - عليه السلام - را پذيرفته باشد اما امامت سياسي آن حضرت را نپذيرفته و درباره قيام، بدون اذن صريح آن حضرت دست به اين اقدام زده باشد. به هر روي، در اين حركت شورشي را عليه امويان ـ كه از نظر وي سمبل جاهليت بودند ـ رهبري كرد كه نزديك به هشتاد سال ميان خانواده او و آنها بر سر خلافت اسلامي جنگ و جدالهايي در جريان بود. در رواياتي چند از امام صادق - عليه السلام - خبر شهادت زيد در محله كناسه كوفه از قبل خبر داده شده است.<ref>عيون اخبار الرضا، ج 1، باب 25؛ امالي صدوق، مجلس 10، ص 40؛ تنقيح المقال، ج 1، ص 468؛ سيره و قيام زيدبن علي، ص 168.</ref>

در نقل ديگري آن حضرت در برابر كساني از شيعيان كه از زيد تبري مي‌جستند، او را تأييد فرموده است.<ref>خطط مقريزي، ج 4، ص 307؛ نامه دانشوران، ج 5، ص 92؛ فوات الوفيات، ج 1؛ ص 210.</ref> هر دو قسم اين روايات در مصادر اهل سنت نقل شده است اما سر جمع رضايت امام را از اصل قيام نشان نمي‌دهد؛ به ويژه كه در كافي و برخي ديگر از جوامع حديثي شيعه، انتقادهايي عليه قيام زيد صورت گرفته است. با اين همه، مسلم است كه حضرت به قيام زيد، به عنوان «قيامي بر ضد ستمگري» مي‌نگريستند، چنانكه شخصيت اخلاقي زيد را نيز تأييد مي‌فرمودند و حاضر نبودند كسي به ايشان جسارت كند. در نقلي آمده است كه حكيم بن عياش كلبي كه عثماني مذهب بود در شعري گفت:

گفته شده كه بني اميه او را براي كاري به كوفه فرستادند كه در راه شيري او را كشت. وقتي خبر به امام صادق - عليه السلام - رسيد، آن حضرت به سجده افتاد و فرمود: الحمدْلله الذي أَنْجُزَنا ما وعدنا.<ref>نثر الدر، ج 1، صص 352، 353.</ref>

در نقل ديگري آمده كه حضرت از ابوولاد كاهلي درباره زيد سؤال كردند. او گفت: او را در حالي كه مصلوب بود ديدم. كساني او را شماتت مي‌كردند و افرادي ستايشش مي‌نمودند. حضرت فرمود: ستايش كنندگان با او در بهشتند و شماتت كنندگان شريك خون او.<ref>نثر الدر، ج 1، ص 353.</ref>

ولكنّي أكْره أن أدع علمي الي جهلهم.<ref>تهذيب، ج 2، ص 43؛ وسائل الشيعه، ج 2، ص 32.</ref> ولي من نمي‌خواهم علم خود را در كنار جهل آنان بگذارم.

كار اصلي دعوت بني عباس به دست دو نفر ـ ابو سلمه خلال كه به عنوان وزير آل محمد شهرت داشت<ref>الوزراء و الكتاب، ص 84؛ او و ابومسلم هر دو از موالي به حساب مي‌آمدند.</ref> و ابومسلم خراساني ـ انجام شد. چنانكه در جاي خود روشن شده، در ابتدا شعار اصلي نهضت دعوت به «الرضا من آل محمد» بود. آنچه كه مردم از اين شعار در مي‌يافتند اين بود كه قرار است شخصي از خاندان رسول خدا - صلي الله عليه و آله و سلم - كه طبعا جز علويان كسي نمي‌توانست باشد، بايد به خلافت برسد. ولي ضعف سياسي علويان و تلاش بي وقفه بني عباس، مسائل پشت پرده را به نفع دسته دوم تغيير داد. در عين حال تا آخرين روزها، در عراق كليد كار در دست ابوسلمه خلال بود كه در كوفه، سفاح و منصور را تحت نظر داشت تا آنكه به محض سقوط امويان از مردم براي سفاح بيعت گرفت. اما چندي بعد به اتهام دعوت براي علويان و اينكه تلاش مي‌كرده علويان را جايگزين عباسيان نمايد، كشته شد. ماجرا از اين قرار بود كه ابوسلمه نامه‌اي به امام صادق - عليه السلام - و دو نفر ديگر از علويان نوشت و ابراز تمايل كرد تا در صورت قبول آنها، براي ايشان بيعت بگيرد. امام صادق - عليه السلام - آگاه بود كه چنين دعوتي پايه‌اي ندارد. حتي اگر پايه‌اي هم مي‌داشت، امام وضعيت را براي رهبري يك امام شيعه مناسب نمي‌ديد.

از نظر امام صادق - عليه السلام - دعوت ابوسلمه نمي‌توانست جدي تلقي شود. از اين رو در پاسخ نامه او، حضرت به فرستاده او فرمود: «ابو سلمه، شيعه شخص ديگري است.»<ref>مروج الذهب، ج 3، ص 269؛ الوراء و الكتاب، ص 86.</ref> در نقلهاي ديگري آمده است كه ابومسلم نيز در اين باره نامه‌اي به امام صادق - عليه السلام - نوشته بود كه امام در پاسخ او مرقوم داشت:

ما أنت من رجالي و لا الزَّمان زماني.<ref>نك: حياة الامام الرضا _ عليه السلام _، ص 49.</ref> نه تو از داعيان من هستي و نه زمان، زمان من است.

بخش اخير زندگي امام صادق - عليه السلام - مصادف بود با دوران حكومت منصور. امام صادق - عليه السلام - در ميان بني هاشم به عنوان يك شخصيت معنوي منحصر به فرد مطرح بود.<ref>شذرات الذهب، ج 1، ص 220؛ جهاد الشيعه، ص 104.</ref> او در زمان منصور از شهرت علمي برخوردار بوده و مورد توجه بسياري از فقيهان و محدثان اهل سنت بوده است. طبيعي بود كه منصور با توجه به كينه شديدي كه نسبت به علويان داشت، آن حضرت را به شدت زير نظر گرفته و اجازه زندگي آزاد به او نمي‌داد. امام صادق - عليه السلام - نيز همانند پدرانش اعتقاد خود را داير بر اين كه امامت حق منحصر به فرد او بوده و ديگران آن را غصب كرده‌اند، پنهان نمي‌داشت و برخورد بعضي از اصحاب او در موضوع مفترض الطاعه بودن آن حضرت، نشانگر اعتقاد راسخ شيعه به اين امر است.

بْنِي الاسلام علي الخمس، علي الصلاه و الزكاه و الحج و الصوم والولايه، قال زراره: فقلت: أي شيء من ذلك أفضل؟ فقال: الولايه أفضل لأنها مفتاحْهْنُّ والوالي هو الدليل عليهن.<ref>وسائل الشيعه، ج 1، صص 8ـ 7.</ref>

در اين روايت، ولايت به عنوان اصلي مطرح شده كه اجراي ديگر اصول، در گرو وجود آن است. اين روش براي منصور بسيار خطرناك بود. به اين جهت مترصد فرصتي بود تا به بهانه‌اي امام را به شهادت برساند. ابن عنبه مي‌نويسد: منصور بارها تصميم به قتل آن حضرت گرفت ولي خدا او را حفظ كرد.<ref>عمده الطالب في انساب آل ابي طالب، ص 195.</ref>

فعاليت‌هاي امام به طور عمده در پنهاني انجام مي‌گرفت و آن حضرت مكرر اصحاب خود را به كتمان و حفظ اسرار اهل بيت- عليه السلام - دستور مي‌داد، چنانكه روايات زيادي در اين زمينه از آن حضرت نقل شده است.<ref>مستدرك الوسائل، ج 12، صص 203ـ 291.</ref> به اين جهت، چگونگي كار امام در تاريخ، به طور دقيق گزارش نشده است، اما همانگونه كه پيش از اين گفتيم، رهبري شيعه به طور مسلم داراي برنامه‌ها و فعاليت‌هاي پنهاني در جهت انسجام امامي مذهبان بوده، چيزي كه در دوره‌هاي بعد آثارش هويدا گشت.

امام معمولا از رفت و آمد به دربار منصور ـ جز در موارد سرباز مي‌زد و به همين سبب هم از طرف منصور مورد اعتراض قرار مي‌گرفت.<ref>مستدرك الوسائل، ج 12، ص 307.</ref>چنانكه روزي به آن حضرت گفت: چرا مانند ديگران به ديدار او نمي‌رود؟ امام در جواب فرمود:

ليس لنا ما نخافك من أجله و لا عندك من أمر الآخرة مانرجوك له ولا أنت في نعمة فنهنّيك و لا تراها نقمة فنعزّيك بها، فما نصنع عندك؟<ref>كشف الغمه، ج 2، صص 209- 208؛ الامام الصادق _ عليه السلام _، ص 141.</ref>

بدينگونه بود كه امام نارضايي خود را نسبت به حكومت او ابراز مي‌داشت، چنانكه با توصيه‌هاي سياسي به افراد مانند: «اياك و مجالسة الملوك»<ref>مستدرك الوسائل، ج 12، ص 310.</ref>، «بر تو باد كه از همنشيني پادشاهان دوري كني» ياران خود را نيز از همنشيني سلاطين بر حذر مي‌داشت. و نيز مي‌فرمود: «كفارة عمل السلطان الإحسانْ إلي الاخوان».<ref>نثر الدر، ج 1. ص 354.</ref> كفاره همكاري با سلطان، نيكي به برادران است.

آن حضرت عالماني را كه به دربار شاهان رفت و آمد داشتند، از اين كار بيم داده و مي‌فرمود: الفقهاء أ‎ُمناء الرّْسل فاذا رأيتم الفقهاء قد ركبوا الي سلاطين فاتّهموهم.<ref>كشف الغمه، ج 2، ص 184؛ تهذي الكمال، ج 5، ص 88؛ سير اعلام النبلاء، ج 6، ص 262.</ref>

يا أبا عبدالله! لِمُ خَلَقُ الله تعالي الذُّباب؟ فقال: ليذِلَّ به الجبابره.<ref>کشف الغمه، ج 2، ص 158؛ تهذيب الكمال، ج 5. صص 92، 93.</ref>

نسبت ما و شما به رسول خدا - صلي الله عليه و آله و سلم - برابر است. حضرت فرمود: اگر از دختران شما خواستگاري كند مجاز است اما از ما نمي‌تواند. اين دليل آن است كه ما از او هستيم و او از ما.<ref>محاضراتالادباء، ج 1، ص 344.</ref>

... من تحاكم اليهم ـ السّْلطان و القضّاة ـ في حق او باطل، فانَّما تحاكم الي الطاغوت...<ref>الكافي، ج 7، ص 41؛ تهذيب. ج 6، ص 218، وسائل الشيعه، ج 18، ص 453.</ref>

كساني چنين تصور كرده‌اند كه امام لزوما بايد در صدد تحريك مردم براي قيام بر ضد حاكميت بر مي‌آمد. بايد گفت اين باور و عقيده زيديان بود كه در عين داشتن قيامهاي سخت بر ضد حكومت عباسي، داراي پشتوانه فقهي و فرهنگي محكم و ريشه نبودند. چنين امري در تاريخ شيعه بوده كه مذهب اماميه بيشتر در پي تحكيم بنيادهاي فكري خود بوده و شايد همين امر موجب شده تا از همان زمان، نام مذهب شيعه از نام امام صادق - عليه السلام - كه در اين جهت از ساير امامان ممتاز بودند، به عنوان مذهب جعفري شناخته شود.<ref>رجال كشي، ص 255.</ref>

ما تعر‏ّض للامامة قطُّ ولا نازع أحُداً في الخلافة قطّ.<ref>الملل و النحل، ج 1. ص 147.</ref>

اي فرزند رسول خدا! نظر شما درباره آيه «از خدا و رسول و اولي الامر اطاعت كنيد چيست؟ حضرت فرمود: مقصود علما است. آنها مقصود از علما را پرسيدند، حضرت فرمود: مقصود امامان از ما اهل بيت است.<ref>شرح الاخبار، ج 3، صص 299ـ 300.</ref>

اختلاف ميان فرزندان امام حسن و امام حسين - عليه السلام - از آنجا پديد آمد كه عبدالله بن حسن بن حسن فرزندش محمد را به عنوان قائم آل محمد<ref>مقاتل الطالبيين، ص 141.</ref> معرفي كرد. پس از آن بود كه اين اختلاف شدت گرفت و البته عباسيان نيز در طول زمان، در تشديد اين اختلاف فعاليت مي‌كردند. بعد از قيام و شهادت زيد، بني هاشم، از علوي و عباسي ـ به جز امام صادق و چند نفر ديگرـ بر بيعت محمدبن عبدالله گردن نهادند. با اطلاعاتي كه از حركت پشت پرده عباسيان داريم، بايد شركت آنها در اين جنبش موقت را براي استفاده از آن دانست.

توان گفت هم كه در آن زمان هنوز اميد آن كه به قدرت مستقلي برسند نداشتند و به همين مقدار كه در جنبش نفس زكيه به نوايي برسند، راضي بودند. جريان بيعت علويان و عباسيان با نفس زكيه را، ابوالفرج اصفهاني به تفصيل نقل كرده است. بنا به نقل او، از عباسيان داود بن علي، ابراهيم امام، صالح بن علي، منصور و سفاح در اين بيعت حاضر بودند. زماني كه در آن محفل از امام صادق - عليه السلام - سخن به ميان آمد، عبدالله بن حسن پدر نفس زكيه گفت: لا نريد جعفراً لئلاّ يفسد عليكم أمركم؛ حضور جعفر در اينجا لزومي ندارد؛ زيرا او كار شما را خراب مي‌كند. زماني هم كه امام مخالفت خود را با قيام آنها اعلام كرد، عبدالله بن حسن اين عمل او را حمل بر حسادت كرد.<ref>مقاتل الطالبيين، صص 41ـ 40؛ سيره و قيام زيد بن علي، ص 75 به نقل از الارشاد، صص 277ـ 276؛ العام الوري (ترجمه)، صص 384ـ 383؛ الامام الصادق _ عليه السلام _، ص 56 به نقل از الاحتجاج؛ كشف الغمه، ج 2، ص 173ـ 172؛ و نك: تاريخ طبري، ج 7، ص 302، ط عزالدين.</ref> بيعت مزبور به جايي نرسيد و عباسيان به قدرت رسيدند. بعدها، نفس زكيه فعاليت خود را آغاز كرد و در سال 145 در مدينه شوريد اما اندكي بعد به دست نيروهاي منصور به قتل رسيد. برادرش ابراهيم هم در سال 146 در بصره شوريد كه او نيز كشته شد.در جريان شورش نفس زكيه در مدينه، امام صادق - عليه السلام - از مدينه خارج شده و به منطقه فُر‎‏ْع در راه مدينه به مكه رفتند و پس از پايان ماجرا به مدينه بازگشتند.<ref>كشف الغمه، ج 2، ص 162.</ref> پيش از آن هم منصور از امام صادق به خاطر فتنه انگيزي عبدالله بن حسن و فرزندانش گله كرد. حضرت اختلاف ميان خود و آنها را به وي يادآور شد و با اشاره به آيه دوازده سوره حشر (لئن اخرجوا لايخرجون معهم...) اشاره كردند كه اين حركتي مورد حمايت عامه مردم نيست.<ref>نثرالدر، ج 1، ص 355.</ref>