پیش نویس:سید بن طاووس: تفاوت میان نسخه‌ها

در پانزدهم ۵۸۹ ه.ق تولد نوزادی خانه سعدالدین ابو ابراهیم موسی بن جعفر را از شادی و نشاط آکنده ساخت. ابوابراهیم نوزاد نیمة محرم را به یاد نیای ارجمندش علی نامید.<ref>فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام، شیخ عباس قمی، ص ۱۵۸.</ref>

همسر ابوابراهیم دختر ورّام بن ابی فراس دانشور شهرة حله بود.<ref>روضات الجنات، خوانساری، ج ۴، ص ۳۲۵.</ref> علی اندک اندک در محضر پدر بزرگی چون ورّام و پدری مانند سعدالدین ابوابراهیم با الفبای زندگی آشنا شد. او بزودی دریافت که ریشه در آسمان دارد و با سیزده واسطه به امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ پیوند می‌خورد.<ref>مقدمة برنامة سعادت، سید محمد باقر شهیدی گلپایگانی، ص ۲.</ref>

ورّام برایش گفت که ابوابراهیم دختر زادة شیخ طوسی است<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۳۷.</ref> و چگونه نیای بزرگوارش محمد بن اسحاق به دلیل زیبایی چهره و ناموزونی پاها به طاووس شهرت داشت.<ref>کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، اتان گلبرگ، سید علی قرائی و رسول جعفریان، ص ۲۰.</ref>  

البته ستارة حلّه تنها بدین استادان بسنده نکرد. شیخ نجیب الدین بن نما، سید شمس الدین فخار بن معدالموسوی، سید صفی الدین الحسن الدربی، شیخ سدید الدین سالم بن محفوظ بن عزیزة السوراوی، سید ابو حامد محیی الدین محمد بن عبدالدین زهرة الحلبی، شیخ نجیب الدین یحیی بن محمد السوراوی، شیخ ابوالسعادات اسعد بن عبد القاهر اصفهانی، سید کمال الدین حیدر بن محمد بن زید بن محمد بن عبدالله الحسینی و سید محب الدین محمد بن محمود مشهور به «ابن نجار بغدادی» از دیگر استادان وی شمرده می‌شدند.<ref name=":0" />

ناگفته پیداست که استفاده از همة این نامبردگان به شیوة معمول روزگار ما تحقق نیافته، بلکه بیشتر بهره‌وری ستارة حله از آنها درقالب قرائت روایت و اجازة نقل حدیث بوده است. شتاب وی در آموختن مطالب دقیق علمی شگفت‌انگیز بود. آنچه دیگران در چند سال می‌آموختند او در یک سال فرا گرفت و پس از خواندن بخش نخست نهایه شیخ طوسی به چنان پیشرفتی دست یافت که ابن نما در پشت جلد اول نهایه اجازه‌ای به خط خویش برایش نگاشت.<ref name=":1">کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس، فصل ۱۴۳، نسخة کتابخانة آیت الله العظمی مرعشی ره.</ref>

چون رضی الدین سید علی بر بام بلند فقه فراز آمد استادان حله از وی خواستند تا راه دانشوران گذشته را پیش گیرد و با نشستن در جایگاه فتوا مردم را با حلال و حرام الهی آشنا سازد. ولی ستارة خاندان طاووس نمی‌توانست بدین پیشنهاد پاسخ مساعد دهد. آیات پایانی سورة الحاقه {{متن عربی|وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالَْیمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ}} (ترجمه: و اگر محمد به دروغ سخنانی به ما نسبت می‌داد او را گرفته، رگ گردنش را قطع می‌کردیم و هیچ یک از شما نمی‌توانستید ما را از این کار بازداشته، نگهدارنده‌اش باشید) همواره در ژرفای روانش طنین می‌افکند و او را از نزدیک شدن به فتوا باز می‌داشت. او چنان می‌اندیشید که وقتی پروردگار پیامبرش را چنین تهدید کرده و از نسبت دادن سخنان و احکام خلاف واقع به خویش بازداشته است هرگز اشتباه و لغزش مرا در فتوا نخواهد بخشید.<ref name=":2">کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس، فصل ۱۲۵، نسخة کتابخانة آیت الله العظمی مرعشی ره.</ref> بنابراین راه خویش را از مفتیان جدا ساخت.

ناگفته پیداست که این پایان پیشنهادها نبود. صرافان حله هرگز نمی‌توانستند گوهر یگانة آن دیار را نادیده گرفته، از آن به سوی دیگری رو کنند. بنابراین دیگر بار به آستانش روی آورده، از او خواستند داوری شهر را به عهده گیرد. سید فرمود: مدت‌هاست میان خرد و نفسم درگیری است... من در همة عمر هرگز نتوانستم بین این دو دشمن داوری کرده، میانشان آشتی برقرار سازم! کسی که در همة عمر از یک داوری و رفع اختلاف ناتوان باشد چگونه می‌تواند در اختلافهای بی‌شمار جامعه داوری نماید؟ شما باید در پی کسی باشید که خرد و نفسش آشتی کرده، به یاری هم بر شیطان چیرگی یافته باشند... چنین کسی توان داوریِ درست دارد.<ref name=":2" />

هر چند سید پارسای آل طاووس تنها برای هدایت شیعیان بغداد بدان سامان گام نهاده بود، در این شهر نیز از پیشنهادهای غیر قابل پذیرش آسوده نبود. مستنصر از وی خواست تا مقام افتای دارالخلافه را به عهده گیرد و سید چنانکه شیوه‌اش بود از پذیرش سرباز زد و خود را آماج تیرهای مسموم بدخواهان ساخت؛ تیرهایی که سرانجام به هدف نشست و ذهن بیمار خلیفه را برای کیفر آن دانشور وارسته آماده کرد. ولی دست پنهان پروردگار به یاری بندة پاکدلش شتافته، وضعیت را به سود وی تغییر داد.<ref>کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل ۲۱۶ و ۱۲۷.</ref>

در این روزگار کامیابیهای پیوستة مغولان مستنصر را در نگرانی فرو برد. او چنان اندیشید که دانشور آل طاووس را به عنوان سفیر نزد سرور مغولان فرستد. پس نماینده‌ای به خانة سید فرزانه حله گسیل داشت و خواست خویش را به آگاهی وی رساند. رضی الدین بی‌درنگ پاسخ منفی داد و در توضیح گفت: سفارت من جز پشیمانی هیچ دستاوردی ندارد.

فرستادة مستنصر با شگفتی پرسید: چگونه؟

فقیه روشن بین حله گفت: اگر کامیاب شوم تا واپسین لحظة زندگی هر روز مرا به سفارتی خواهید فرستاد و از عبادت و کردار نیک باز خواهم ماند. و اگر کامیاب نشوم حرمتم از میان می‌رود، راه آزارم گشوده می‌شود و مرا از پرداختن به دنیا و آخرت باز می‌دارید. علاوه بر این اگر تن بدین سفر دهم بدخواهان چنان شایع می‌کنند که فلانی به امید سازش با مغولان و بهره‌گیری از آنان برای براندازی خلیفه سنی بغداد بدین سفر دست یازیده است. پس شما بیمناک می‌شوید و کمر به نابودی‌ام می‌بندید.

سید چون همیشه از پذیرفتن پیشنهاد سرباز زد، ولی خلیفه بر خواسته‌اش پای فشرد. سرور پارسایان حله گفت: اگر مراد از وزارت من آن است که چون دیگر وزیران، بی‌توجه به آیین وحی به هر وسیلة ممکن کارهای وزارتی را به فرجام رسانم پس نیازی به من نیست. وزیران کنونی چنین کرداری انجام می‌دهند. و اگرمراد آن است که به کتاب خدا و سنت رسولش عمل کنم بی‌تردید درباریان یعنی بستگان و خدمتگزاران بر آن گردن نمی‌نهند و تحمل نمی‌کنند. البته آنها تنها نخواهند بود، پادشاهان و بزرگان پیرامون کشور نیز زیر بار نمی‌روند. علاوه بر این اگر من به دادگری، انصاف و زهد رفتار کنم خواهند گفت علی بن طاووسِ علوی حسینی می‌خواهد به جهانیان نشان دهد که اگر خلافت دست آنها بود چنین رفتار می‌کردند. بی‌تردید در این کار نوعی انتقاد و سرزنش بر پدرانت، که خلفای پیشین بودند، نهفته است. با این کار، تو ناگزیر کمر به هلاکتم خواهی بست و مرا به بهانه‌های واهی هلاک خواهی ساخت. اگر قرار است فرجام کارم به سبب اتهامی ساختگی به هلاکت انجامد پس اکنون که در پیشگاهت حضور دارم، پیش از آنکه در ظاهر گناهی مرتکب شوم، هر چه می‌خواهی انجام ده؛ تو پادشاهی توانمندی و قدرت داری.<ref name=":4">کشف المهجة لثمرة المهجة، فصل ۱۳۱.</ref>

پگاه پنجشنبه چون همیشه به حریم نورانی مولایم علی‌(ع) وارد شدم در آن جایگاه رحمت پروردگار، توجه حضرت امیرمؤمنان و انبوه مکاشفات چنان مرا در بر گرفت که نزدیک بود بر زمین فرو افتم. پاها و دیگر اندامم در ارتعاشی هولناک از کنترل بیرون شدند و من در آستانة مرگ و رهایی از خاک قرار گرفتم. در این حالت فرامادی پروردگار به احسان خویش حقایق را بر من نمایاند. در آن لحظه ها شدت بی‌خودی‌ام به اندازه‌ای بود که چون محمد بن کنیلة جمّال از کنارم گذشته، سلام کرد، توان نگریستن به او و دیگران نداشتم و او را نشناختم. پس از حالش پرسیدم، او را به من شناساندند.<ref name=":5" />

بسیاری از دانشوران حله و دیگر شهرهای عراق از محضر نورانی پژوهشگر فرزانه روزگار خویش ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی استفاده کرده‌اند. در میان این جمع پارسا می‌توان از نامهای زیر به مثابة چهره‌های برجسته محافل علمی سید یاد کرد.

در حدود ۶۴۰ ه.ق سید برنامه‌ای نوین برای زندگی‌اش پی‌ریزی کرد؛ او چنان اندیشید که باید از همة مردم کناره گیرد تا باران عنایتهای ویژه بر او فرو بارد. پس استخاره کرد و به همراه خانواده به نجف شتافت و از سال ۶۴۵ ه.ق تا ۶۴۸ ه.ق در حرم مقدس امام علی(ع) اقامت گزید. البته رضی الدین درست اندیشیده بود. او بعدها در این باره نوشت:

آن بزرگمرد در نجف آرامگاهی برای خویش ساخت<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۲۷.</ref> و در روزهای پایانی سال ۶۴۸ ه.ق راه کربلا پیش گرفت. او سه سال نیز در حریم امام حسین ـ علیه السّلام ـ زیست.<ref>کتابخانة ابن طاووس و...، ص ۲۸.</ref> آنگاه رهسپار سامرّا شد تا نخستین کسی باشد که با خانواده در این سه شهر زیسته، بدین ترتیب از همسایگان رسمی معصومان آن دیار به شمار آید.<ref name=":6">کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل ۱۳۴.</ref> البته علاوه بر این نوعی بریدن و دور شدن تدریجی از بستگان و آشنایان نیز مورد توجه وی بوده است.<ref name=":6" />

هر چند فقیه وارستة حله به سوی سامرّا راه می‌سپرد ولی به دلیلی ناگفته در بغداد فرود آمد و از سال ۶۵۲ ه.ق دیگر بار در خانة قدیمی‌اش اقامت گزید<ref>کتابخانه ابن طاووس و...، ص ۲۹.</ref> اما این توقف با اقامت روزگار جوانی تفاوت بسیار داشت. بیشتر وقت سید در خلوت می‌گذشت و به چیزی جز عبادت، راهنمایی مراجعه کنندگان و دستگیری نیازمندان نمی‌اندیشید. در سال ۶۵۵ ه.ق لشکر مغول به عراق یورش برد و بغداد را محاصره کرد.<ref name=":7">مفاخر اسلام، علی دوانی، ج ۴، ص ۶۸.</ref> رضی الدین که به آسایش مؤمنان می‌اندیشید آمادگی خود را برای گفتگو با مغولان دربارة صلح اعلام داشت، ولی خلیفه نپذیرفت.<ref name=":7" /> سرانجام ۲۸ محرم فرا رسید. مغولان به شهر ریختند و شامگاهی سراسر وحشت بر بغداد سایه افکند؛ شبی که شرف الدین ابوالفضل محمد، برادر گرانقدر رضی الدین نیز به شهادت رسید.<ref>کتابخانه ابن طاووس و...، ص ۲۹.</ref> سید پارسای حله خاطرة آن شب را چنین نگاشته است:

«این واقعه در دوشنبه ۲۸ محرم بود و من در خانة خود در المقتدیه بغداد بودم ... آن شب را که شب هراس و وحشت بود تا بامداد بیدار ماندیم. خداوند ما را از آن حادثه‌ها و رنجها سالم نگاه داشت ... .»<ref>فیض العلام، ص ۱۷۲.</ref>

هلاکوخان مغول فرمان داد دانشوران شهر در مدرسة المستنصریه حاضر شوند و دربارة این پرسش که «آیا فرمانروای کافر عادل برتر است یا مسلمان ستمگر» حکم دهند. رضی الدین از جای برخاسته، برتر بودن فرمانروای کافر عادل را تأیید کرد. در پی او دیگر فقیهان نیز به تأیید حکم پرداختند.<ref name=":8">کتابخانه ابن طاووس و...، ص ۲۹ و ۳۰.</ref>