تأثیر سخنان امام علی(ع) بر ادبیات فارسی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{پایان سوال}}

تأثیر سخنان امام علی(ع)، که عموماً در نهج البلاغه به‌عنوان مجموعه‌ای با رویکردی ادبی توسط سید رضی (۳۵۹ق-۴۰۶ق) جمع آوری شده، بر ادب عربی و فارسی مورد توجه محققان بوده است. گفته شده که از روزی که این کتاب در ابتدای قرن پنجم تألیف شده تأثیر ژرف و گسترده‌ای بر ادبیات عربی و فارسی نهاده است.<ref>جعفری، محمدمهدی، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، در نامه شهیدی (جشن‌نامه استاد دکتر سید جعفر شهیدی)، تهران، طرح نو، ۱۳۷۴ش، ص۲۱۵.</ref> به نقل از برخی محققان، سخنان امام علی(ع) از هنگام پیدایش ادب فارسی جدید در قرن چهارم قمری تأثیر دامنه‌داری بر این ادبیات داشته است؛ آنچنان که برخی در آثار شاعران فارسی زبان، پیش از تألیف نهج البلاغه یا همزمان یا کمی بعد از آن، مطالبی یافته‌اند که متأثر از سخنان امام علی(ع) است<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۲۱.</ref>

از نظر محققان، پس از تألیف نهج البلاغه، از آنجا که سخنان امام علی(ع) یکجا و در کتابی جذاب گرد آمده بود، ادیبان جهان اسلام، از جمله ادیبان فارسی‌زبان، برای سرودن اشعار خود یا نگارش آثار ادبی به نثر از مضامین کتاب نهج البلاغه استفاده می‌کردند.<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۲۱-۲۲۲.</ref> در اشعار قدیمی‌ترین شاعر پارسی‌گوی پس از اسلام در ایران، رودکی سمرقندی (۲۴۴-۳۲۹ق) مشهور به آدم الشعراء که اشعار کمی از او باقی مانده، تأثیر سخنان امام علی(ع) دیده می‌شود؛ رودکی در بیتی چنین سروده است:  

از نظر برخی،<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۲۲.</ref> این بیت برگرفته از مضمون سخنی از امام علی(ع) که بعداً در نهج البلاغه تدوین شده است: {{متن عربی|في تَقَلُّبِ الْأحوالِ عُلِمَ جَواهِرُ الرِّجالِ|ترجمه=در گردش و دگرگونى‌هاى روزگار است كه گوهر مردان شناخته آيد}}.<ref>نهج البلاغه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ۱۳۷۸ش، ص۸۹۶-۸۹۷.</ref>

برخی محققان از استفاده حکیم ابوالقاسم فردوسی از مضامین کلام امام علی(ع) خبر داده‌اند. گفته شده که فردوسی از آنجا که بر مذهب شیعه امامیه بوده و دارای تربیت عقلگرای شیعی ایرانی بوده، از معارف عقلی و شیعی امام علی(ع) در شاهنامه استفاده کرده است.<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۲۲.</ref> برخی ابیات توحیدی فردوسی در دیباچه شاهنامه را تأثیرپذیرفته از برخی خطبه‌های توحیدی امام علی(ع)، که بعداً در نهج البلاغه تدوین شده، دانسته‌اند؛ از جمله:

}}این ابیات دیباچه شاهنامه برگرفته از این قسمت از سخنان امام(ع) دانسته شده است: {{متن عربی|الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي بَطَنَ خَفِيَّاتِ الْأَمُوُرِ وَ دَلَّتْ عَلَيْهِ أَعْلَامُ الظُّهُورِ وَ امْتَنَعَ عَلَى عَيْنِ الْبَصِيرِ... سَبَقَ فِي الْعُلُوِّ فَلَا شَيْ‏ءَ أَعْلَى مِنْهُ... لَمْ يُطْلِعِ الْعُقُولَ عَلَى تَحْدِيدِ صِفَتِهِ... تَعَالَى اللَّهُ عَمَّا يَقُولُ الْمُشَبِّهُونَ بِهِ وَ الْجَاحِدُونَ لَهُ عُلُوّاً كَبِيراً|ترجمه=سپاس خدایی را که هر نهانی را می‌داند و هر موجودی بر وجود او راه‌نماینده است و چشم بینا دیدنش نتواند... از همه برتر است و هیچکس برتر از او نیست... خردها را به چگونگی صفات خویش آگاه نساخته... فراتر است از آنچه اهل تشبیه و انکار درباره او می‌گویند؛ بسیار فراتر}}<ref>نهج البلاغه، ص۱۱۴-۱۱۷.</ref>

حکیم ناصر خسرو قبادیانی مروزی (۳۹۴-۴۶۸ق)، شاعر و حکیم شیعه اسماعیلی، در اشعارش تأثیرپذیرفته از معارف نهج البلاغه دانسته شده است. گفته شده هرچند نهج البلاغه در سال ۴۰۰ق در بغداد تدوین شده، چون به سرعت در جهان اسلام شایع شده می‌توانسته ناصرخسرو را در سفرش به غرب جهان اسلام، از جمله مصر، تحت تأثیر قرار داده باشد.<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۲۴.</ref>

برگرفته از این سخن امام علی(ع) در نهج البلاغه دانسته شده است: {{متن عربی|وَاعْلَمْ يَا بُنَيَّ أَنَّ مَنْ کَانَتْ مَطِيَّتُهُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ، فَإِنَّهُ يُسَارُ بِهِ وَإِنْ کَانَ وَاقِفاً|ترجمه=بدان ای فرزند! کسی که مرکبش شب و روز باشد او را می‌برند، هرچند به‌ظاهر ایستاده باشد}}.<ref>نهج البلاغه، ص۶۷۲-۶۷۳.</ref>

}}گفته شده<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۲۷-۲۲۸.</ref> که ابیات بالا برگرفته از این کلمات نهج البلاغه است: {{متن عربی|الذي لا يُدرِكُهُ بُعدُ الهِمَمِ و لا يَنالُهُ غَوصُ الفِطَنِ الّذي لَيسَ لِصِفَتِهِ حَدٌّ مَحدودٌ و لا نَعتٌ مَوجودٌ|ترجمه=خداوندی که اندیشه‌های دورپرواز او را درک نکنند و زیرکان تیزهوش به عمق جلال و جبروت نرسند. خداوندی که فراخنای صفاتش را نه حدی است و نه نهایتی و وصف جمال و جلال او را سخنی درخور نتوان یافت}}.<ref>نهج البلاغه، ص۲۸-۲۹.</ref>

همچنین، مولانا جلال‌الدین بلخی (۶۰۴-۶۷۲ق) را از تأثیرپذیرفتگان از نهج البلاغه برشمرده‌اند؛<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۳۰.</ref> از جمله:

گفته شده<ref>جعفری، «تأثیر نهج البلاغه بر ادب فارسی»، ص۲۳۰.</ref> که این بیت برگرفته از این کلام امام علی(ع) در نهج البلاغه است: {{متن عربی|اَلْمَرْءُ مَخْبُوءٌ تَحْتَ لِسَانِهِ|ترجمه=آدمی در زیر زبان خود پنهان است}}.<ref>نهج البلاغه، ص۸۶۸-۸۶۹.</ref>