automoderated، ناظمان (CommentStreams)، trustworthy
۱۶٬۰۱۱
ویرایش
کتب اربعه شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۹: | خط ۹: | ||
== جایگاه == | == جایگاه == | ||
در آن دوره (قرن سوم و چهارم هجری) اشتهار تنها این چهار کتاب، به عنوان جوامع حدیثی، قابل بحث و گفتگوست؛ چرا که توصیف آنها به عنوان مجموعه‌های رسمی، در سنت متأخر صورت گرفته است. این در حالی است که الکافی توصیفی قانونی ـ فقهی است، کتاب الفقیه، آمیزه ای از حدیث و فقه استدلالی، التهذیب شرح احادیث و الاستبصار اثر هرمنوتیکی با رویکرد انتقادی است (این کتاب در امتداد شیوه ای است که به ابن قتیبه (متوفای ۲۷۶ ق) برمی گردد).<ref>گلیو، رابرت، «پیوند حدیث و فقه: مجموعه‌های رسمی اخبارِ امامیه»، ترجمه علی راد، آینه پژوهش، اردیبهشت ۱۳۸۹ش، شماره ۱۲۱، ص۴.</ref> | |||
برخی محققان و نسخه‌پژوهان بر ضرورت تصحیح انتقادی کتب اربعه تأکید کرده‌اند.<ref>انصاری، حسن، «[https://ansari.kateban.com/post/3835 ضرورت تصحیح مجدد کتب اربعه]»، بررسی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۷ش.</ref> | برخی محققان و نسخه‌پژوهان بر ضرورت تصحیح انتقادی کتب اربعه تأکید کرده‌اند.<ref>انصاری، حسن، «[https://ansari.kateban.com/post/3835 ضرورت تصحیح مجدد کتب اربعه]»، بررسی‌های تاریخی، تاریخ درج مطلب: تاریخ درج مطلب: ۱۱ آذر ۱۳۹۷ش.</ref> | ||
مسیری که سدۀ ۳ق توسط عالمانی چون حسین بن سعید اهوازی و احمد بن محمد برقی گشوده شده بود، در سدۀ ۴ ق به تدوین آثار عظیمی در حدیث امامیه انجامید که زمینۀ پیدایی دو کتاب از کتب اربعۀ امامیه را فراهم کرد. مهم‌ترین تدوین حدیث در نیمۀ نخست سدۀ ۴ ق، مجموعۀ مهم الکافی از محمد بن یعقوب کلینی | مسیری که سدۀ ۳ق توسط عالمانی چون حسین بن سعید اهوازی و احمد بن محمد برقی گشوده شده بود، در سدۀ ۴ ق به تدوین آثار عظیمی در حدیث امامیه انجامید که زمینۀ پیدایی دو کتاب از کتب اربعۀ امامیه را فراهم کرد. مهم‌ترین تدوین حدیث در نیمۀ نخست سدۀ ۴ ق، مجموعۀ مهم الکافی از محمد بن یعقوب کلینی است.<ref>پاکتچی، احمد، «حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۲۰، ذیل مدخل.</ref> | ||
مهم‌ترین اثر ابن بابویه، کتاب من لا یحضره الفقیه است که به عنوان دومین از کتب اربعۀ امامیه شناخته می‌شود. این اثر یک دورۀ فقه امامیه به زبان احادیث است که مؤلف آن را با هدف مراجعه برای کسانی که دسترسی به فقیه ندارند، قلمی ساخته است. گفتنی است مؤلف، کتابی مفصل‌تر در حدیث با عنوان مدینة العلم نوشته بوده است، که امروزه نسخه‌ای از آن در اختیار نیست.<ref>پاکتچی، احمد، «حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۲۰، ذیل مدخل.</ref> | |||
ابن بابویه در من لا یحضر، به شیعی بودن اسانید خود تقید داشته است، اما در تک‌نگاشتهای موضوعی که به عنوان مرجع فقهی نوشته نشده بودند، اسانید شیعه و اهل سنت در کنار هم مشاهده می‌شود.<ref>پاکتچی، احمد، «حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۲۰، ذیل مدخل.</ref> | |||
در اواسط سدۀ ۵ ق، شیخ طوسی (د ۴۶۰ق) با طرح دیدگاههای اصولی خود دربارۀ حجیت خبر واحد، موجب برکشیدن جایگاه حدیث در محافل فقیهان شد و همین موضع، شخص او را به تألیف دو مجموعۀ مهم در احادیث فقهی برانگیخت. این دو اثر، یعنی تهذیب الاحکام که هدف آن گردآوری گسترده از احادیث فقهی است و الاستبصار که کوچک‌تر بوده و با رویکرد اختلاف الحدیث نوشته شده است، سومین و چهارمین کتاب از کتب اربعه محسوب بوده‌اند.<ref>پاکتچی، احمد، «حدیث»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج ۲۰، ذیل مدخل.</ref> | |||
ابن بابویه در | تدوین کتب اربعه توسط محمدبن یعقوب کلینی و محمدبن علی بن بابویه و محمدبن حسن طوسی ــ که به «محمدون ثلاث اُوَل» مشهورند ــ و تدوین دیگر آثار ارزشمند حدیثی ، بویژه کتابهای ابن بابویه و شیخ طوسی، در قرنهای چهارم و پنجم ، گامی مهم در رفع نابسامانیهای موجود در حیطة حدیث و زدودن تعارض از آن به شمار می رود.<ref>معارف، مجید، «تدوین حدیث»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۶، ذیل مدخل.</ref> | ||
شیخ طوسی تعداد سیزده هزار و پانصد و نود حدیث در کتاب تهذیب الاحکام که همه در فروع است گرد آورده است. استبصار . این کتاب نیز تألیف شیخ‌الطائفه ابوجعفر طوسی است . این کتاب مشتمل بر پنجهزار و پانصد و یازده حدیث است .<ref>مطهری، مرتضی، : خدمات متقابل اسلام و ایران، ص۴۷۳.</ref> | |||
== اعتبار کتب اربعه == | == اعتبار کتب اربعه == | ||
تمامى روايات كتب اربعه صحيح نيست و نويسندگان اين كتب نيز چنين عقيده‌اى نداشتند. آنان مى‌خواستند حديث را مدوّن سازند، از اين رو احاديث متناقض را هم نقل كرده‌اند. پس بايد قاعده سند شناسى را نسبت به اين روايات اعمال كرد.<ref>صدر، محمدباقر، بحوث في علم الاصول، | تمامى روايات كتب اربعه صحيح نيست و نويسندگان اين كتب نيز چنين عقيده‌اى نداشتند. آنان مى‌خواستند حديث را مدوّن سازند، از اين رو احاديث متناقض را هم نقل كرده‌اند. پس بايد قاعده سند شناسى را نسبت به اين روايات اعمال كرد.<ref>صدر، محمدباقر، بحوث في علم الاصول، ج۴، ص ۲۸۴. به نقل از: مهريزى، مهدى، حدیث پژوهی، قم، دار الحديث، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۱۰۷.</ref> | ||
علّامه مجلسى نيز روايات كتب اربعه را جايز العمل مى‌داند.ميرزا حسين نورى، نويسنده كتاب «مستدرك الوسائل»، در خاتمه كتاب، اعتبار كتب اربعه و ساير مآخذ خود را مورد تأكيد قرار داده است.ص۱۰۰. كتب اربعه حديثى شيعه، هنوز داراى تصحيح منقّحى نيست.<ref>مهريزى، مهدى، حدیث پژوهی، قم، دار الحديث، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۷۹.</ref> | |||
مرحوم محمد حسين آل كاشف الغطاء (درگذشته ۱۳۷۳ق) مى‌گويد: روايات جعلى آن اندازه با احاديث درست به هم آميخت كه مى‌توان ادعا كرد حديث جعلى بيش از روايت صحيح است. همچنين نمى‌توان بر كتب حديث شيعه اطمينان كرد؛ زيرا در كتب اربعه كه معتبرترين كتب حديثى آنهاست صحيح و سقيم وجود دارد. چه از جهت متن و چه از ناحيه سند و چه هر دو.ج۱. ص۱۰۵.<ref>الأرض والتربة الحسينية، ص 41- 43. به نقل از حدیث پژوهی.</ref> | |||
ملّا محسن فيض كاشانى ( درگذشته ۱۰۹۱ق) به استناد مقدمه كتاب «الوافى» به صحت احاديث كتب اربعه اعتقاد دارد.<ref>مهريزى، مهدى، حدیث پژوهی، قم، دار الحديث، ۱۳۹۰ش، ج۱، ص۹۹.</ref> | |||
اخباریان مدعی هستند که همه اخباری که در کتب اربعه یعنی " کافی " و " من لا یحضره الفقیه " و " تهذیب " و " استبصار " آمده صحیح و معتبر بلکه قطعی الصدور است.<ref>مطهری، مرتضی، ده گفتار، ص۱۰۴.</ref> | |||
افزون بر اين، كتب اربعه متضمّن پاره‌اى اخبار است كه هيچ‌يك از اصحاب ما به آن عمل نكرده است.<ref>بهشتى، ابراهيم، اخباريگرى، تاريخ و عقايد، ج۱، ص۲۱۶.</ref> | |||
افزون بر اين، كتب اربعه متضمّن پاره‌اى اخبار است كه هيچ‌يك از اصحاب ما به آن عمل نكرده است.ص۲۱۶. | |||
ادعاى اخباريان اين است كه نويسندگان كتب اربعه، احاديث خود را از منابع معتبرى گرفته‌اند كه احاديث آنها قطعى‌الصدور بوده است.ص۱۹۹. | ادعاى اخباريان اين است كه نويسندگان كتب اربعه، احاديث خود را از منابع معتبرى گرفته‌اند كه احاديث آنها قطعى‌الصدور بوده است.<ref>بهشتى، ابراهيم، اخباريگرى، تاريخ و عقايد، ج۱، ص۱۹۹.</ref> | ||
اصوليان، و حتى برخى از اخباريان، ادعاى تواتر كتب اربعه را نيز قبول ندارند.<ref>بهشتى، ابراهيم، اخباريگرى، تاريخ و عقايد، ج۱، ص۲۱۶. و ۲۱۵.</ref> در اين باره، نقل عبارات سيدنعمة الله جزايرى كه خود، گرايش اخباريگرى دارد، كافى به نظر مى‌رسد. وى مى‌گويد: | اصوليان، و حتى برخى از اخباريان، ادعاى تواتر كتب اربعه را نيز قبول ندارند.<ref>بهشتى، ابراهيم، اخباريگرى، تاريخ و عقايد، ج۱، ص۲۱۶. و ۲۱۵.</ref> در اين باره، نقل عبارات سيدنعمة الله جزايرى كه خود، گرايش اخباريگرى دارد، كافى به نظر مى‌رسد. وى مى‌گويد: | ||
ظاهراً در اين‌جا حق با مجتهدان است. اما درباره اين ادّعا كه [احاديث] كتب اربعه متواترند: ما نمى‌توانيم در انتساب اين كتب به مؤلّفان قطع پيدا كنيم، چگونه مى‌توانيم در انتساب به ائمّه معصوم (عليهم السلام) جزم و اطمينان پيدا كنيم و بگوييم: اين اخبار، به‌طور متواتر از آنها رسيده است؟ بله، آنچه نسبت به محمّدون ثلاثه متواتر است، اصل كتاب آنان است نه جزئيات اخبار؛ زيرا كسى كه نُسخ التهذيب را تتبّع كند، مى‌بيند كه گاه الفاظ يك حديث در نسخه‌هاى مختلف، چنان متفاوت است كه باعث تفاوت معنا مى‌شود. بقيه كتب اربعه نيز همين‌طورند.<ref>منبع الحياة، ص 65- 66. به نقل از : بهشتى، ابراهيم، اخباريگرى، تاريخ و عقايد، ج۱، ص۲۱۶. و ۲۱۵.</ref> | ظاهراً در اين‌جا حق با مجتهدان است. اما درباره اين ادّعا كه [احاديث] كتب اربعه متواترند: ما نمى‌توانيم در انتساب اين كتب به مؤلّفان قطع پيدا كنيم، چگونه مى‌توانيم در انتساب به ائمّه معصوم (عليهم السلام) جزم و اطمينان پيدا كنيم و بگوييم: اين اخبار، به‌طور متواتر از آنها رسيده است؟ بله، آنچه نسبت به محمّدون ثلاثه متواتر است، اصل كتاب آنان است نه جزئيات اخبار؛ زيرا كسى كه نُسخ التهذيب را تتبّع كند، مى‌بيند كه گاه الفاظ يك حديث در نسخه‌هاى مختلف، چنان متفاوت است كه باعث تفاوت معنا مى‌شود. بقيه كتب اربعه نيز همين‌طورند.<ref>منبع الحياة، ص 65- 66. به نقل از : بهشتى، ابراهيم، اخباريگرى، تاريخ و عقايد، ج۱، ص۲۱۶. و ۲۱۵.</ref> | ||
== نامگذاری == | == نامگذاری == | ||
| خط ۵۹: | خط ۵۹: | ||
اِبْنِ بابِوِیهْ، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، ملقب به شیخ صدوق (ح ۳۰۵–۳۸۱ق/ح۹۱۷–۹۹۱م)، محدث و فقیه بزرگ شیعة امامیه<ref>پاکتچی، احمد، «ابن بابویه، محمد»، دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل.</ref> | اِبْنِ بابِوِیهْ، محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی، ملقب به شیخ صدوق (ح ۳۰۵–۳۸۱ق/ح۹۱۷–۹۹۱م)، محدث و فقیه بزرگ شیعة امامیه<ref>پاکتچی، احمد، «ابن بابویه، محمد»، دانشنامه بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۳، ذیل مدخل.</ref> | ||
== تهذیب الاحکام == | == تهذیب الاحکام == | ||
| خط ۷۶: | خط ۷۱: | ||
نام کامل کتاب ''الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار'' است که به روشنی بیانگر محتوای آن است. شیخ طوسی در بیان انگیزهٔ تألیف، در مقدمه چنین آورده است که پس از تألیف مجم‍وعهٔ مفصل ''تهذیب الاحکام''، از او خواسته شد تا مجم‍وعه‌ای مختصرتر تهیه کند که تنها احادیث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقایسه شده باشند. وی نیز در پی این درخواست برآن شد تا اثری پدیدآورد که محل رجوع دانشوران و در عین حال راهنمای مناسبی برای مبتدیان باشد (۱/ ۲–۵). از این‌رو به تألیف ''الاستبصار'' همت گماشت. طوسی در این اثر علاوه بر اینکه احادیث مربوط به هر باب را در یکجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتواییِ آنها نیز عنایت داشته، و در باب باب آن پیشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری میان احادیث، یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر ارائه کرده است. شیوه‌های جم‍ع بین احادیث و رفع ناهمخوانیها که در فقه شیخ طوسی جایگاهی ویژه دارد، به‌خصوص در کتاب ''الاستبصار'' او بازتاب یافته است.<ref>جمعی از نویسندگان، «الاستبصار»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | نام کامل کتاب ''الاستبصار فی ما اختلف من الاخبار'' است که به روشنی بیانگر محتوای آن است. شیخ طوسی در بیان انگیزهٔ تألیف، در مقدمه چنین آورده است که پس از تألیف مجم‍وعهٔ مفصل ''تهذیب الاحکام''، از او خواسته شد تا مجم‍وعه‌ای مختصرتر تهیه کند که تنها احادیث «مختلف» (ناهمخوان) در آن مقایسه شده باشند. وی نیز در پی این درخواست برآن شد تا اثری پدیدآورد که محل رجوع دانشوران و در عین حال راهنمای مناسبی برای مبتدیان باشد (۱/ ۲–۵). از این‌رو به تألیف ''الاستبصار'' همت گماشت. طوسی در این اثر علاوه بر اینکه احادیث مربوط به هر باب را در یکجا فراهم آورده، به نقد و بررسی سندی و محتواییِ آنها نیز عنایت داشته، و در باب باب آن پیشنهاد خود را برای رفع ناهمخوانی ظاهری میان احادیث، یا ترجیح گروهی از روایات بر گروهی دیگر ارائه کرده است. شیوه‌های جم‍ع بین احادیث و رفع ناهمخوانیها که در فقه شیخ طوسی جایگاهی ویژه دارد، به‌خصوص در کتاب ''الاستبصار'' او بازتاب یافته است.<ref>جمعی از نویسندگان، «الاستبصار»، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۸، ذیل مدخل.</ref> | ||
الاستبصار، کتاب دیگر شیخ طوسی، شیوه متفاوتی از دسته‌بندی احادیث را تا دوره خودش نمایش می‌دهد. آنگونه که از [معنی] عنوان کامل آن (تأمل در اختلافات درونی اخبار) برمی آید، شیخ طوسی در الاستبصار تلاش می‌کند در عین گزارش و ارائه احادیث، آنها را تبیین و تفسیر نموده، تضاد احتمالی روایات را خنثی نماید. روشن است که هدف مؤلف در این کتاب، تنها گزارش احادیث نیست، بلکه افزون بر این، [شیخ می‌خواهد] نشان دهد چگونه می‌توان مطابق این اخبار [به ظاهر متعارض], [حکم] فقه را تعیین نمود. اهتمام شیخ طوسی، در حذف تضاد احتمالیِ میان برخی از روایات، منتج به این نظریه فقهی شد که این اخبار، یک منبع برای فقه هستند و اگر [بخواهند] منبعی بسیار مفید شوند، باید به زبان یکسانی سخن بگویند.<ref>گلیو، رابرت، «پیوند حدیث و فقه: مجموعه‌های رسمی اخبارِ امامیه»، ترجمه علی راد، آینه پژوهش، اردیبهشت ۱۳۸۹ش، شماره ۱۲۱، ص۴.</ref> | |||
== منابع == | == منابع == | ||