مقتل الحسین خوارزمی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{پاسخ}}مقتل الحسین، اثر موفق بن احمد خوارزمی (درگذشته ۵۶۸ق)، درباره قیام امام حسین و واقعه کربلا. خوارزمی تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه‌اش به اهل بیت(ع) چندین کتاب در فضایل امام علی(ع) و امام حسین(ع) نوشته است.

ابو المؤیّد موفّق بن احمد بن ابی سعید خوارزمی مکّی (درگذشته۵۶۸ ق) مشهور به اَخطَب خوارزم، از عالمان حنفی و معتزلی و جانشین زَمَخشری در مَناصب شرعی خوارزم بوده است. خوارزمی، سخنور، محدّث، و فقیه و در علوم گوناگونی از جمله: سیره، تاریخ و ادب، چیره‌دست بود. او تألیفات فراوانی دارد و به دلیل علاقه‌اش به اهل بیت(ع) چندین کتاب در فضایل امام علی(ع) و امام حسین(ع) نوشت.<ref>محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، دار الحدیث، قم، ج۱، ص۷۶.</ref>

 

در میان مقتل‌های موجود درباره امام حسین(ع) مقتل الحسین خوارزمی از جایگاه ویژه‌ای در میان اندیشمندان مسلمان، به ویژه عالمان شیعه برخوردار است، تا آن جا که در میان آثار مورخان اهل سنت که واقعه عاشورا را گزارش کرده‌اند، بعد از مقتل ابومخنف در اتقان و اعتماد، مقتل خوارزمی مطرح و محل رجوع اندیشمندان شیعه است. خوارزمی در نگارش حوادث قیام کربلا تا قبل از روز عاشورا، عمدتاً از گزارش‌های ابن اعثم، بهره برده و اثر خود را طبق کتاب وی تنظیم کرده است.<ref>رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۰۴.</ref>

 

مقتل الحسین کتابی تاریخی روایی است که بیشتر روایت‌ها و گزارش‌های تاریخی آن، با سلسله سند بیان شده است. بیشترینه مطالب این اثر از فصل نهم تا پایان فصل یازدهم (که از جریان بیعت خواهی معاویه برای یزید، آغاز شده و با شهادت امام حسین (علیه السلام) و یارانش در کربلا به پایان می‌رسد) برگرفته از کتاب الفتوح ابن اعثم است که خوارزمی خود به این موضوع بارها در کتابش تصریح کرده است. برخی از مشایخ روایت خوارزمی که در این اثر از آنان بسیار نقل کرده است، عبارت اند از: جارالله محمود بن عمر زمخشری (متوفای ۵۳۸ق)، ابومنصور شهردار بن شیرویه دیلمی (متوفای ۵۵۸ق)، حسن بن احمد عطّار همدانی (متوفای ۵۴۴ق) و ابوالحسن علی بن احمد عاصمی.<ref>رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۰.</ref>

خوارزمی روایت‌ها و گزارش‌هایی را که در این کتاب آورده است، تلقی به قبول کرده است. وی ظاهراً تنها در یک جا (ج ۲، ص ۴، ذیل نخستین روایت) به ضعف یک روایت، آن هم از قول دیگری، اشاره کرده است و در باقی موارد، به بررسی و نقد سند یا متن روایت‌ها، نپرداخته است. از این رو اگر چه این اثر مورد توجه و رجوع شیعه است و به آن استناد می‌شود، اما برخی از روایات آن، از دیدگاه شیعه، مجعول و غیرقابل اعتماد است. نمونه ای از این روایات چنین است:

۱. بهترین مردم، بعد از پیامبر(ص)، ابوبکر و عمر هستند! ۲. ابوبکر بر جنازه حضرت زهرا(ع) نماز گزارد و او را به همراه علی و عمر و چند تن دیگر، به خاکش سپردند.<ref>رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره ۴، ۱۳۸۳ش، ص۱۱۱.</ref>

از منابع کهن در مقتل الحسین(ع) کتاب [[مقاتل الطالبیین]] ابوالفرج اصفهانی (درگذشته ۳۵۶ق) و مقتل الحسین [[نصر بن مزاحم]] (درگذشته ۲۱۲ق) نام برده شده است. گفته شده ابوالفرج و نصر بن مزاحم زیدی مذهب بودند.<ref>انصاری، حسن، «[https://ansari.kateban.com/post/5126 مقتل الحسین (ع)]»، بررسی‌های تاریخی (مقالات و نوشته‌های حسن انصاری در حوزه تاریح و فرهنگ ایران و اسلام. تاریخ بازدید: ۱۹ شهریور ۱۴۰۲ش.</ref>

خوارزمی، روایات بخش‌های اوّل را به صورت مستند و از مشایخ خود، نقل می‌کند؛ اما از آغاز فصول مربوط به نهضت کربلا، مطالب را از الفتوح ابن اعثم می‌آورد و گاه آنها را تلخیص و تهذیب می‌کند و گاه حدیثی را بر آنها می‌افزاید و دوباره به مطالب الفتوح بازمی‌گردد. این افزوده‌ها در بسیاری موارد، مستند و منقول از مشایخ خوارزمی (مانند: زمخشری، ابو منصور شهردار بن شیرویِه دیلمی و حسن بن احمد عطّار همدانی) هستند. خوارزمی در بخش‌های انتهایی کتاب و فصل قیام مختار، گاه از المعارف [[ابن قتیبه]] و [[مقتل ابومخنف]] نیز مطالبی نقل کرده است. از دیگر منابع او، تاریخ [[عبدالکریم بن حمدان]] است. برخی احتمال داده‌اند که خوارزمی به نسخه دیگری از الفتوح، دست یافته که تفاوت‌هایی با نسخه کنونی آن داشته است یا ابن اعثم، افزون بر الفتوح، کتاب تاریخ هم داشته است و خوارزمی از هر دو کتاب، نقل کرده است.<ref>محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه امام حسین علیه السلام بر پایه قرآن، حدیث و تاریخ، دار الحدیث، قم، ج۱، ص۷۷.</ref>

کمال الدین حسین بن علی واعظ کاشفی (متوفای ۹۱۰ق) در کتاب روضة الشهداء در جریان نقل گزارش قیام عاشورا، بارها از کتابی به نام نورالأئمه که مؤلفش خوارزمی است، یاد کرده و از آن، مطالبی نقل کرده است. برخی گفته‌اند آیا نورالائمه، ترجمه مقتل خوارزمی است یا خوارزمی مقتل دیگری برای پارسی زبانان نوشته است؟ محققان گفته‌اند نمی‌توان این پرسش را به آسانی و روشنی پاسخ داد، چرا که برخی از نقل‌های کاشفی از کتاب یاد شده، تا حدودی، شباهت به مطالب مقتل خوارزمی دارد، اما برخی مطالب نقل شده دیگر یا اصلاً در مقتل یافت نمی‌شود یا هیچ شباهتی با متن عربی اشعار و رجزهای مقتل ندارد، مانند ترجمه فارسی اشعار و رجزها.<ref>رنجبر، محسن، «معرفی و بررسی «مقتل الحسین(ع)» خوارزمی»، تاریخ در آیینه پژوهش، ۱۳۸۳ش، شماره ۴، ص۱۰۹.</ref>