مفتاح الفلاح: تفاوت میان نسخه‌ها

'''مفتاح الفلاح''' اثر [[شیخ بهائی]] کتابی به زبان عربی درباره دعا و آداب اسلامی است. این کتاب به‌دلیل حسن تألیف، ایجاز، صحت و اعتبار مطالب و جایگاه علمی و عملی مؤلف آن از همان ابتدای تألیف مورد اقبال عام و خاص قرار گرفت. ملا حسینقلی همدانی، فقیه و عارف [[شیعه]]، کتاب مفتاح الفلاح را برای عمل‌کردن در سیر و سلوک اخلاقی و عرفانی توصیه می‌کرده است.

شیخ بهائی کتاب مفتاح الفلاح را به خواهش گروهی از مؤمنان که از او می‌خواهند تا کتابی درباره واجبات، [[مستحبات]] و سایر آدابی که یک مؤمن باید مراعات کند، نوشت. کتاب مفتاح الفلاح تنها به ذکر ادعیه و آداب بسنده نکرده، بلکه مؤلف کتاب عموماً، بعد یا قبل از ذکر دعا، تحقیق کوتاه و فشرده‌ای درباره زمان یا معانی یا اختلاف و تعارض روایات [[دعا]] ارائه کرده است. هیچ کدام از روایات کتاب مفتاح الفلاح همراه با سند نیستند؛ ولی در مواردی مؤلف منبع روایت را ذکر و گاه وضعیت سند آن را نیز مشخص کرده است.

شیخ بهائی مفتاح الفلاح را، بر اساس گردش ساعات روز، در شش باب تألیف کرده است. محتوای این باب‌ها درباره کیفیت [[نمازهای واجب]] و نوافل و تعقیبات آنها،‌ نمازهای مستحب، آداب، ادعیه و تعقیبات آنها، دعاهای واردشده روز و شب و آداب مستحب توصیه‌شده در هر روز و شب است. پیرامون کتاب مفتاح الفلاح آثاری تحریر شده است؛ از جمله، شرح، ترجمه، تلخیص، حاشیه و تکمله که از جمله آنها می‌توان به منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح و شرح مفتاح الفلاح [[آقا جمال خوانساری]] اشاره کرد. تا کنون بیش از ۳۰۰ نسخه خطی مفتاح الفلاح شناسایی شده که دو نسخه از آنها به خط مؤلف است.

[[ملا حسینقلی همدانی]] (۱۲۳۹-۱۳۱۱ق)، فقیه و عارف شیعه، کتاب مفتاح الفلاح را برای عمل‌کردن در سیر و سلوک اخلاقی و عرفانی توصیه می‌کرده است.<ref>حسن‌زاده آملی، حسن، رساله نور علی نور در ذکر و ذاکر و مذکور، قم، انتشارات تشیع، ۱۳۷۱ش، ص۱۱.</ref> [[حسن حسن زاده آملی]]، فیلسوف و عارف شیعه (۱۳۰۷-۱۴۰۰ش)، به ترتیب کتاب‌های مفتاح الفلاح، [[عدة الداعی]] ابن‌فهد حلی، [[قوت القلوب]] ابوطالب مکی، [[اقبال الاعمال]] سید بن طاووس و [[صحیفه سجادیه]] امام سجاد(ع) را از کتاب‌هایی بر می‌شمرد که شایسته است در حوزه‌هاى علميه، تحت نظر استادان اهل نظر و عمل، از متون درسى قرار گيرند. از نظر او این کتاب‌ها، که حاوی ادعيه و اذكاری است كه از ائمه اطهار(ع) صادر شده‌اند، بيانگر مقامات و مدارج انسان هستند و تعلیم آنها نقش مثبتی در احياى معارف اصيل اسلامى خواهد داشت.<ref>حسن‌زاده آملی، رساله نور علی نور، ص۱۱.</ref>

[[شیخ عباس قمی]] در کتاب [[سفینة البحار]] نقلی کرامت‌آمیز درباره کتاب مفتاح الفلاح آورده است: «از قاضى معزالدين محمد بن تقى الدين اصفهانى، كه در زمان [[شاه عباس]] قاضى اصفهان بوده است و از فقهاء و متكلمين بوده و در علوم رياضى مهارت تام داشته است و از مشايخ [[مجلسى اول]] بوده است، نقل است كه گويد: شبى يكى از امامان(ع) را در خواب ديدم؛ به من فرمود: كتاب مفتاح الفلاح را رونويسی كن و بر دستورات آن مداومت نما. چون بيدار شدم از همه علماى عصر از اين كتاب سراغ گرفتم. همه به اتّفاق گفتند تا به حال نامى از اين كتاب نشنيده‌ايم. [[شيخ بهائى]] در آن وقت همراه لشكر سلطان به يكى از نواحى ايران رفته بود، چون به شهر آمد از او درباره آن كتاب پرسيدم. ايشان فرمود: من در اين سفر كتاب دعایى نوشته‌ام به نام مفتاح الفلاح و تا به حال نام آن را براى احدى از اصحاب بازگو نكرده‌ام. من خواب خود را براى شيخ باز گفتم؛ شيخ گريست و نسخه خود را به من داد. و اين نسخهٔ نخستين است كه از روى خط شيخ نوشته شده است‌.<ref>بسطامی، علی بن طیفور، منهاج النجاح فی ترجمة مفتاح الفلاح، تهران، انتشارات حکمت، ۱۳۸۴ش، مقدمهٔ ناشر، ص۱۰.</ref>  

محمد بن عزالدین حسین (۹۵۳-۱۰۳۱ق)، متخلص به بهائی و معروف به شیخ بهائی، فقیه، شاعر و دانشمند همه‌ چیز دان قرن دهم و یازدهم هجری است. شیخ بهائی در بعلبک لبنان به دنیا آمد و یک سال بعد با خانواده‌اش به منطقه جبع جبل عامل رفت. پدر شیخ بهائی، عزالدین حسین بن عبدالصمد حارثی (درگذشته ۹۸۴ق)، از نخستین عالمان شیعه در جبل عامل بود که، در پی استقرار حکومت شیعی صفوی، به ایران مهاجرت کردند.<ref>ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۱.</ref> بیشتر تحصیلات شیخ بهائی در قزوین صورت گرفت و سپس در اصفهان ادامه یافت. اولین و مهم‌ترین او پدرش بود که نزد وی تفسیر، [[حدیث]]، ادبیات عرب، مقداری از علوم معقول خواند. [[ملا عبداللّه یزدی]]، ملا علی مُذَهّب، ملا علی قائنی و ملا محمدباقر یزدی، شیخ احمد گچایی و [[شیخ عبدالعالی کرکی]] از دیگر استادان شیخ بهائی بودند.<ref>ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۳.</ref>

جایگاه علمی شیخ بهائی موجب شد تا او مورد توجه حکومت صفوی قرار گیرد و از سوی آنان به بالاترین مقام مذهبی در دوره صفویه، یعنی منصب شیخ الاسلامی نصب شود. او این مقام را تا آخر عمر خود بر عهده داشت.<ref>ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۴.</ref>  

شهرت علمی و موقعیت اجتماعی شیخ بهائی شاگردان بسیاری را جذب مجلس درس او کرد که مشهورترین آنها [[جایگاه علامه مجلسی|علامه مجلسی]]، [[فیض کاشانی]]، [[ملاصدرا]]، [[ملا صالح مازندرانی]] برشمرده شده‌اند.<ref>ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۴.</ref> شیخ بهائی در رشته‌های مختلف علوم اسلامی، ادبی، نجوم، ریاضی و علوم غریبه تخصص داشت و تألیفات بسیاری از او در این علوم به جای مانده است؛ از جمله مهم‌ترین آثار او می‌توان به [[جامع عباسی]] در فقه، زبدة الاصول در [[اصول فقه]]، الاعتقادیة در اعتقادات، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین در [[علوم قرآنی]]، اسرار البلاغة در علوم ادبی، [[خلاصة الحساب و الهندسة]] در ریاضیات و احکام النظر الی کتف الشاة در [[علوم غریبه]] اشاره کرد. از دیگر آثار او می‌توان به کشکول به زبان عربی و مثنوی‌های فارسی او چون نان و حلوا و شیر و شکر اشاره کرد.<ref>ملازاده، «بهاءالدین عاملی»، ج۴، ص۶۶۷-۶۷۱؛ نیز: برای اطلاع از فهرستی از آثار او ن.ک: بهائی، محمد بن حسین، مفتاح الفلاح، تحقیق سید مهدی‌ رجایی، قم، مؤسسة النشر الإسلامی، ۱۴۱۵ق، مقدمه محقق، ص۹-۱۲.</ref>

از نظر محققان، کتاب مفتاح الفلاح، برخلاف سایر کتاب‌های ادعیه، تنها به ذکر ادعیه و آداب بسنده نکرده، بلکه مؤلف کتاب در بسیاری از موارد، بعد یا قبل از ذکر دعا، تحقیق کوتاه و فشرده‌ای درباره زمان یا معانی یا اختلاف و تعارض روایات دعا ارائه کرده که از مواضع قابل توجه این کتاب به‌شمار می‌رود.<ref>مدنی بجستانی، سید محمود، فرهنگ کتب حدیثی شیعه، تهران، شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص۹۲۴.  </ref>