کتاب سلیم بن قیس هلالی: تفاوت میان نسخه‌ها

سلیم بن قیس عامری کوفی هلالی، از محدّثین شیعه و اکابر اصحاب امام علی(ع) و حسنین(ع) و امام سجّاد(ع) و امام باقر(ع) می‌باشد که نزد آنها بسیار محبوب بود و اخبار بسیاری در مدح او وارد شده است. کتاب او معروف و نخستین کتابی است که از شیعه ظهور یافته است.<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیه او اللقب، تهران، کتابفروشی خیام، ۱۳۶۹ش، ج۶، ص۳۶۹.</ref>

سلیم دوسال قبل از هجرت، در اطراف کوفه متولد شد. او خردسالی خود را در کوفه سپری کرد. و از سواد خواندن و نوشتن برخوردار شد. او ۱۲ ساله بود که حضرت محمد(ص) رحلت کرد.<ref>احمدی، مهدی، سلیم بن قیس هلالی، فرهنگ کوثر، ۱۳۷۹، شماره ۴۸.</ref>

کتاب سلیم به عنوان اولین کتاب در موضوع حدیث و تاریخ است که پس از رحلت پیامبر(ص) تألیف شده است.<ref>أسرار آل محمد علیهم السلام / ترجمه کتاب سلیم، ترجمه اسماعیل انصاری زنجانی، قم، نشر الهادی، ۱۴۱۶ق. ص۱۷.</ref> از نظر تاریخی کتاب سلیم از نخستین گردآورده‌های شیعه، بلکه از اولین منابع حدیث اسلامی است. از نقطه نظر کلامی کتاب سلیم اهمیّت بسیار دارد. مسئله امامت و خلافت مهمترین ـ و از نظر تاریخی اوّلین ـ مسئله اعتقادی مورد اختلاف در بین فرق اسلامی است. اگر استناد نسخه موجود به سلیم اثبات شود، این کتاب تنها اثر رواییِ به یادگار مانده از نیمه نخست سده اول اسلامی است.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref>

این کتاب به وقایع صدر اسلام و دوران خلافت خلفا و حوادث و رویدادهای وارده بر علی(ع) و خاندان پیامبر(ص) با جزئیات زیاد می‌پردازد. عده‌ای از محققان از جمله ابن غضائری در صحت این کتاب تردید دارند.<ref>صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطی (حدیث و علوم حدیث شیعه)، ج۵، ص۳۲۳.</ref> تا آنجا که شواهد نشان می‌دهد این کتاب دست کم از اوایل قرن سوّم هجری تاکنون در بین دانشمندان و توده شیعیان رواج داشته و حتی در بین علمای اهل تسنّن نیز معروف بوده است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref>

اهمیت تاریخی این کتاب بیشتر مرهون گزارشی است که از حوادث پس از وفات پیامبر(ص) و دوران حکومت حضرت امیر(ع) به دست می‌دهد. یکی از ویژگی‌های برجسته کتاب، نقل حوادثی است که همواره میان شیعه و سنّی محلّ اختلاف و کشمکش بوده است. تأکید پیامبر اکرم بر مسئله امامت و ولایت، هجوم و آتش زدن خانه فاطمه زهرا(س), ماجرای صحیفه ملعونه و اصحاب عقبه از جمله این حوادث است.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref>

این کتاب با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل شده است و تنها راوی آن آبان بن ابی عیاش است. بر پایه اطلاعات موجود در آغاز کتاب سلیم، عمر بن اذینه اعلام داشته که آبان بن ابی عیاش یک ماه پیش از مرگش (۱۳۸ق) او را فراخوانده و نسخه کتاب سلیم بن قیس هلالی را به او سپرده و او از برای حفظ نسخه و مراقبت از آن تعهد گرفته است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۲۹ و ۱۳۰.</ref> بر پایه آگاهی‌های موجود که بر آرا و نظرات عالمان فن حدیث و رجال استوار است، آبان بن ابی عیاش شخص موثقی نبوده و استحکام شخصیتی لازم را برای ورود به این عرصه نداشته است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۳۶.</ref> برخی صاحب نظران حدیث شیعه، اعتقاد دارند آبان بن ابی عیاش این کتاب را جعل کرده یا دست کم کتاب را تغییر و تحریف کرده است.<ref>جلالی، عبدالمهدی، «راوی کتاب سلیم بن قیس بر ترازو»، علوم حدیث، زمستان ۱۳۸۳ش، شماره ۳۴. ص۱۵۱.</ref>

# تصریح به اینکه امام مهدی(عج) از نسل نهم امام حسین(ع) است؛

# واقعه هجوم و آتش زدن خانه امام علی(ع) و حضرت فاطمه(س)؛

# توطئه قتل امام علی(ع) توسط خالد بن ولید به دستور ابوبکر؛

# پیشگویی پیامبر(ص) و امام علی(ع) درباره حکومت ظالمانه اموی و نهضت عباسیان و ظلم به شیعیان.<ref>سبحانی، محمدتقی، «گامی دیگر در شناسایی و احیای کتاب سلیم بن قیس هلالی»، آینه پژوهش، شماره ۳۷، ۱۳۷۵ش، ص۲۱.</ref>

بسیاری از علمای شیعه چه در قرون متقدم و چه در قرون متاخر، استناد این کتاب را به سلیم بن قیس و مندرجات آن را صحیح دانسته‌اند. [[کشی]] کتاب را توثیق و تأیید می‌کند و [[ابن ندیم]] آن را به عنوان اوّلین کتابی که برای شیعه ظاهر شده، پذیرفته است. محمدبن ابراهیم نعمانی نیز درباره‌اش می‌گوید که در بین همه اهل علم و راویان حدیث ائمه(ع) اختلافی نیست که کتاب سلیم بن قیس هلالی از بزرگ‌ترین و قدیم‌ترین کتاب‌های پایه‌ای است که اهل علم و راویان حدیث اهل بیت(ع) نقل کرده‌اند. قاضی بدرالدین سُبکی نیز درباره این کتاب می‌گوید اولین کتابی که برای شیعه تألیف شده است. و محمد باقر خوانساری نیز درباره‌اش می‌نویسد که اولین تألیف و تدوین در اسلام است که احادیث را جمع کرده است. محدث قمی نیز آن را اولین کتابی معرفی می‌کند که برای شیعه ظاهر شده و بین محدّثین معروف است.<ref>«[https://www.makarem.ir/main.aspx?typeinfo=44&lid=0&mid=412973&catid=-2 میزان اعتبار «سلیم بن قیس» و کتاب «اسرار آل محمد» در میان رجالی‌ها و علمای شیعه]»، پایگاه اطلاع‌رسانی حضرت آیت الله مکارم شیرازی، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مهر ۱۳۹۷ش، تاریخ بازدید: ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ش.</ref> آقابزرگ تهرانی، [[علامه مجلسی]]، محمدتقی مجلسی، شیخ حر عاملی، علامه تفرشی و [[سید هاشم بحرانی]] از کسانی هستند که کتاب سلیم را مستند و معتبر می‌دانند.<ref>علی بیک، روح‌الله، «بررسی سندی و محتوایی کتاب سلیم بن قیس»، حدیث اندیشه، ۱۳۸۱، شماره ۱، ص۲۹.</ref>