تنبیه الامة و تنزیه الملة (کتاب): تفاوت میان نسخه‌ها

{{شروع متن}}

{{سوال}}

{{پاسخ}}

{{درگاه|حکومت دینی|حوزه و روحانیت}}

این رساله اولین بار در سال ۱۳۲۷ق در بغداد و یک سال بعد در تهران به چاپ رسید.

== معرفی ==

کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة، که نام مفصل آن «تنبیه الامّة و تنزیه الملّة فی لزوم مشروطیة الدولهة المنتخبة لتقلیل الظلم علی افراد الامّة و ترقیه المجتمع» می‌باشد، معروف‌ترین اثر میرزای نائینی است.<ref>مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانة الادب، به‌کوشش علی‌رضا سبحانی، قم، مؤسسهٔ امام صادق(ع)، ۱۳۹۵ش، ج۵، ص۲۸۱.</ref> این کتاب حدود سال ۱۲۸۶ش، تقریباً یک سال و نیم پس از [[انقلاب مشروطه]] و پس از بسته‌شدن مجلس اول، نوشته شد. ویژگی عمدهٔ این کتاب این است که مباحث نظری آن از کتاب و سنت استنباط شده است.<ref>فیرحی، داود و دیگران، «نگاه و نقدی بر آستانه تجدد»، ناقد سید جواد ورعی، دو فصلنامهٔ تخصصی مطالعات فقه معاصر، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۵، ص۱۴۳ تا ۱۷۴.</ref>

هدف اصلی کتاب تنبیه الامة نفی استبداد و اقامهٔ دلیل بر درستی حکومت مشروطه، بر اساس مکتب تشیع، و پاسخ به اشکالات و شبهات مخالفان مشروطه است. نویسنده، در سراسر کتاب، با دیدگاهی که اسلام را توجیه‌کنندهٔ استبداد و حاکمیت استبدادی می‌داند به‌‌شدت مخالفت می‌کند. به عقیدهٔ او، منکران و مخالفان آزادی، مساوات، شورا و قانون از قوای استبدادند. از این میان، به‌ویژه افرادی را که در لباس روحانیتند و از جهل مردم به سود خویش سوء استفاده می‌کنند، «شعبه استبداد دینی» در کنار «شعبه استبداد سیاسی» می‌داند. به عقیدهٔ مؤلف، استبداد دینی و قوای نفرین‌شده آن از دیگر جنبه‌های استبداد برای جامعه خطرناک‌تر و مقابله با آن نیز مشکل‌تر و «در حدود امتناع است.»<ref>جمشیدی، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل.</ref>

== اهمیت و جایگاه ==

تنبیه الامة و تنزیه الملة، که از درون منازعات اجتهادی نهضت مشروطه‌خواهی در ایران سربرآورد و عالی‌ترین رهبران مذهبی شیعه از آن حمایت کردند، به متن اصلی و محور در تبیین دینی از نظام مشروطه بدل شد و کتاب و نویسنده آن را در صدر نوگرایی مذهبی سیاسی شیعه در تاریخ معاصر نشاند.<ref>فیرحی، داود، آستانهٔ تجدد در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة، نشر نی. ۱۳۹۴ش، ص۱.</ref>

برخی گفته‌اند تنبیه الامة و تنزیه الملة از طبایع الاستبداد [[عبدالرحمان کواکبی]] (۱۲۶۶-۱۳۲۰ق) تأثیر پذیرفته است.<ref>جمشیدی، «تنبیه الامة و تنزیه الملة»، دانشنامه جهان اسلام، ج۸، ذیل مدخل.</ref>

== محتوا ==

کتاب تنبیه الامة و تنزیه الملة شامل مقدمه، فصولی پنجگانه و خاتمه است. در فصل اول آن، ماهیت و مفهوم نظام سیاسی در بینش فقهی بررسی شده است. در فصل دوم، بر این مطلب استدلال شده که بر فرض این که کسی ولایت عامهٔ فقیه را نیز قبول نداشته باشد، چاره‌ای ندارد جز اینکه حکومت فقیه را بر حکومت جائرانهٔ غیر فقیه ترجیح بدهد؛ بنا بر این در زمان غیبت، حکومت فقیه نسبت به انواع دیگر حکومت دارای اولویت است. در فصل سوم، دربارهٔ خصوص نظام مشروطه، که مسئلهٔ روز در روزگار نائینی بوده، بحث شده است. ضمن این مباحث، نائینی تبیین کرده که تا چه اندازه این نظام با نظام مورد قبول اسلام، که همان نظام ولایت و حکومت فقیه باشد، سازگاری و هماهنگی دارد و در چه مواردی با آن متفاوت است. در فصل چهارم، نائینی به شبهات و سؤالاتی از این قبیل که آیا مفاهیمی مانند تأسیس مجلس شورای اسلامی، حریت و مساوات بدعت است یا نه، پاسخ داده و میزان انعطاف و انطباق مفاهیم اسلامی با شرایط مختلف را نشان داده است. در فصل پنجم، راجع به شرایط مشروعیت مداخلهٔ نمایندگان مردم در امور سیاسی و حکومتی سخن گفته است. نائینی در خاتمهٔ کتابش دربارهٔ استبداد و نظام استبدادی، به‌گونه‌ای انتقادی و تحلیلی، مباحثی را مطرح کرده و پس از استنتاج کتاب خود را به‌پایان برده است.<ref>منتظری، مبانی فقهی حکومت اسلامی، تهران، ج۱، ص۶۳.</ref>