بیماری‌های مسری در میان بنی‌اسرائیل: تفاوت میان نسخه‌ها

{{قرآن بزرگ|أَلَمْ تَرَ إِلَی الَّذِينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَهُمْ أُلُوفٌ حَذَرَ الْمَوْتِ فَقَالَ لَهُمُ اللَّهُ مُوتُوا ثُمَّ أَحْيَاهُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَذُو فَضْلٍ عَلَی النَّاسِ وَلَٰكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ|ترجمه=آیا به کسانی که از ترس مرگ از خانه های خود در حالی که هزاران نفر بودند، بیرون آمدند [با دیده عبرت] ننگریستی؟ پس خدا به آنان فرمود: بمیرید [و آنان بدون فاصله مردند،] سپس آنان را زنده کرد [تا بدانند رهایی از چنگ مرگ ممکن نیست]. خدا نسبت به مردم دارای فضل و احسان است، ولی بیشتر مردم سپاس نمی‌گزارند.|سوره=بقره|آیه=۲۴۳}}.

در یک روایت آمده که در یكی از شهرهای «شام» بیماری طاعون راه یافت که با جهشی عجیب و سرسام‏ آور، مردم را یكی پس از دیگری از بین می‌برد. در این میان عده بسیاری به این امید كه شاید از چنگال مرگ رهایی یابند، آن محیط و دیار را ترک کردند، از آن‌جا كه آن‌ها پس از فرار از محیط خود و رهایی از مرگ در خود احساس قدرت و استقلالی نموده و با نادیده گرفتن اراده الهی و چشم دوختن به عوامل طبیعی دچار غرور شدند پروردگار، آن‌ها را به همان بیماری نابود ساخت.<ref>سیوطی، جلال‌الدین، تدریب الراوی، ج۱، ص۳۱۰، دمشق: دار الکلم الطیب، ۱۴۲۶ق.</ref>  

در روایت دیگر، آمدن بیماری را مجازات الهی می‌داند. زیرا رهبر آنان از آنان خواست كه خود را برای جهاد آماده كنند و از شهر خارج گردند. آن‌ها به بهانه اینكه در محیط جنگ مرض طاعون است، از رفتن به میدان جنگ خودداری كردند. خدا آن‌ها را به همان بیماری كه از آن هراس داشتند و بهانه فرار قرار داده بودند مبتلا ساخت. آن‌ها خانه‏‌های خود را خالی كرده و برای نجات از طاعون فرار كردند و در بیابان همگی از بین رفتند. مدت‌ها از این جریان گذشت و یكی از پیامبران بنی اسرائیل به نام حزقیل از آن‌جا عبور نمود و از خدا خواست كه آن‌ها را زنده كند، خداوند دعای او را اجابت نمود و آن‌ها به زندگی بازگشتند.<ref>سیوطی، ۱۴۰۴ق، ج۱، ص۳۱۰؛ طبرسی، فضل بن حسن، احتجاج، ج‌۲، ص‌۸۸، تهران: إسلامیه، ۱۳۸۱؛ کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ج‌۸، ص‌۲۳۷، ترجمه محمدباقر کمره‌ای، چاپ سوم، قم: اسوه، ۱۳۷۵؛ سمرقندی، محمد بن مسعود، تفسیر عیاشی، ج‌۱، ص‌۱۳۰، بیروت: الأعلمی، ۱۴۱۱ق.</ref>  

علامه طباطبائی معتقد است {{عربی|مُوتُوا|ترجمه=بمیرید}} نه امر لفظی که امر تكوینی است. در نتیجه ممکن است كه مرگ این گروه به شکل طبیعی (بیماری طاعون) واقع شده باشد. این سنت الهی بر سراسر جهان هستی و عالم حیات حكومت می‌‏كند که خدا عوامل مرگ را فراهم می‌کند، و انسان‌ها در اثر عوامل طبیعی می‌میرند.<ref>طباطبائی، ترجمه تفسیر المیزان، ج۲، ص‌۴۲۲، ترجمه محمدباقر موسوی، چاپ پنجم، قم: انتشارات جامعه مدرسین، ۱۳۷۴.</ref>

زنده کردن قوم بنی‌اسرائیل بعد از مردن در آیه مطرح شده و آن را به خدا نسبت داده و در روایات زنده شدن قوم به واسطه دعای حزقیل پیامبر نسبت داده شده است. علامه با رد اعجاز می‌فرماید: این جمله تا حدی دلالت دارد بر اینكه خدای تعالی زنده‌‏شان كرده تا زندگی كنند و بعد از زنده شدن مدتی زندگی كرده‏‌اند، برای اینكه اگر این احیا و زنده ساختن، در نهایت معجزه‏‌ای بوده تا دیگران از آن عبرت بگیرند و یا دلیلی و یا بیانی برای اثبات حقیقتی بوده باشد، باید آن را ذكر می‌‏كرد، چون رسم قرآن در بلاغتش همین است، هم‌چنان كه در داستان اصحاب كهف ذكر كرد كه بعد از زنده شدن چه كارهایی كردند.<ref>طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج۲، ص‌۴۲۱‌، چاپ دوم، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات‏، ۱۳۹۰ق.</ref>

{{قرآن بزرگ|فَبَدَّلَ الَّذِينَ ظَلَمُوا قَوْلًا غَيْرَ الَّذِي قِيلَ لَهُمْ فَأَنْزَلْنَا عَلَی الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنَ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ‏|سوره=بقره|آیه=۵۹|ترجمه=اما افراد ستمگر، این سخن را كه به آن‌ها گفته شده بود، تغییر دادند (و به جای آن، جمله استهزاآمیزی گفتند) لذا بر ستمگران، در برابر این نافرمانی، عذابی از آسمان فرستادیم‏.}}

در متن آیه واژه «رجز» به جای عذاب به کار رفته است. راغب اصفهانی اصل معنی آن را اضطراب و انحراف و بی‏‌نظمی‌ می‌داند. هنگامی که شتری به خاطر ضعف گام‌های خود را کوتاه و نامنظم برمی‌‏دارد این تعبیر به کار می‌رود.<ref>راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، ج۱، ص‌۳۴۱، چاپ دوم، تهران: المکتبه المرتضویه، ۱۳۶۲.</ref>

در چند آیه قرآن<ref>اعراف: ۱۳۴؛ انفال: ۱۱.</ref> واژه رجز به معنای اضطراب آمده است‌. در برخی از آیات رجز را نوعی عذاب معرفی کرده است {{قرآن|أُولئِكَ لَهُمْ عَذابٌ مِنْ رِجْزٍ أَلِيمٌ<ref>سباء: ۵.</ref>}}. نفس عذاب نیز به همراه خود اضطراب و پریشانی می‌آورد.<ref>قـرشـی‌بـنابی، عـلی‌اکبـر، قامـوس الـقرآن، ج‌۳، ص‌۵۵ چاپ شـشم، تـهـران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱.</ref> طبرسی پس از آنكه معنی اصلی آن را میل از حق گرفته می‌نویسد: رجز لرزشی است در پای شتر در اثر دردی كه آن‌ را از سیر معمولی باز می‌دارد. این کلمه در لغت اهل حجاز به معنی عذاب گرفته شده و سپس با استفاده از حدیث آن را به بیماری واگیردار طاعون تفسیر نموده است. در ادامه با نقل قول از ابن‌زید می‌گوید: با بیماری طاعون در یک ساعت ۲۴۰۰۰ نفر از بزرگان و پیرمردهای‌شان هلاک شدند و فرزندانشان باقی ماند و در نتیجه علم و عبادت از آنان رفت و از دست دادن افاضل و دانشمندان‌شان عذابی برای باقیماندگان شد.<ref>طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ، ج‏۱، ص۱۸۹، چاپ پنجم، تهران: مکتبه الاسلامیه. ۱۳۹۵ق.</ref>

نویسنده تفسیرنمونه بین رجز و طاعون ارتباط خوبی داده و می‌نویسد: از این‌جا روشن می‌‏شود، چرا در بعضی از روایات، «‌رجز» را به «طاعون» تفسیر نمودند، به علت آن‌که به سرعت در میان بنی‌اسرائیل شیوع‏ یافت و عده‏ای را از میان برد. ممكن است گفته شود، بیماری طاعون چیزی نیست كه از آسمان فرود آید، ولی این تعبیر ممكن است به خاطر آن باشد كه عامل انتقال میكروب طاعون در میان بنی‌اسرائیل گرد و غبارهای آلوده‏ای بوده است كه به فرمان خدا با وزش باد در میان آن‌ها، پخش گردید. عجیب اینكه یكی از عوارض دردناک طاعون آن است كه مبتلایان به آن گرفتار اضطراب و بی‏نظمی‌ در سخن و در راه رفتن می‌‏شوند كه با معنی ریشه‏ای كلمه «رجز» نیز كاملاً متناسب است‌.<ref>مکارم‌شیرازی، ۱۳۶۸، ج‏۱، ص۲۷۱.</ref> برداشت دیگر نویسنده نمونه این بود که در آیه فوق، به‌جای «فأنزلنا علیهم» می‌‏گوید {{قرآن|فَأَنْزَلْنا عَلَی الَّذِينَ ظَلَمُوا}} تا روشن گردد كه این عذاب و مجازات الهی تنها دامان«ستمگران» بنی‌اسرائیل را گرفت و هرگز خشک و تر با هم نسوختند. در پایان آیه جمله {{قرآن|بِما كانُوا يفْسُقُونَ‌‌}} را ذكر می‌‏كند تا بگوید كه ظلم و فسق علت مجازات‌شان بوده است. علاوه بر آن اصرار بر گناه، نزول عذاب الهی را افزایش می‌دهد.<ref>همان.</ref> در تفسیر البرهان نیز با اشاره به روایات، رجز را به طاعون تفسیر نمود<ref>بحرانی، هاشم‌بن‌سلیمان، البرهان فی تفسیرالقرآن، ج‏۱، ص‌۲۲۶، قم: موسسه البعثه، ۱۴۱۵ق.</ref>، مرحوم طالقانی با استفاده از لغت، رجز را ضعف قوای جسمی‌ و نفسی دانسته و در مورد نسبت دادن آن به آسمان می‌گوید شاید از جهت سلطه و احاطه عذاب باشد.<ref>طالقانی، محمود، پرتوی از قرآن، ج‏۱، ص‌۱۶۹، چاپ چهارم، تهران: شرکت سهامی انتشار، ۱۳۶۲.</ref> در تفسیر کشف الاسرار با تقسیم عذاب به دو قسم، عذاب‌های آسمانی را چون طاعون و صاعقه و مرگ ناگهانی به‌دست خداوند معرفی کرده و در ادامه می‌نویسد: به همین سبب واژه آسمانی را به کاربرده است، چون انسان‌ها نتوانند در مقابلش قد علم کنند.<ref>میبدی، احمدبن‌محمد، ‌كشف الأسرار و عده الأبرار، ج‏۱، ص۲۰۴، تحقیق: حکمت، علی‌اصغر، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر،۱۳۷۱.</ref>

قرآن‌کریم در مورد عذاب سامری می‌گوید: {{قرآن|قالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِی الْحَياه أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَكَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ وَ انْظُرْ إِلی‏ إِلهِكَ الَّذی ظَلْتَ عَلَيهِ عاكِفاً لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِی الْيمِّ نَسْفا <ref>طه: ۹۷.</ref>}} (موسی) گفت: «برو، كه بهره تو در زندگی دنیا این است كه (هر كس با تو نزدیک شود) بگویی «با من تماس نگیر!» و تو میعادی (از عذاب خدا) داری، كه هرگز تخلّف نخواهد شد! (اكنون) بنگر به این معبودت كه پیوسته آن را پرستش می‌‏كردی! و ببین ما آن را نخست می‌‏سوزانیم، سپس ذرّات آن را به دریا می‌‏پاشیم!».

واژه‌ای که در متن آیه با عنوان «مساس» به کار رفته، سبب اختلاف در بین مفسران شده است. بعضی از مفسران گفته‏اند كه جمله «لا مِساسَ» اشاره به یكی از قوانین جزائی شریعت موسی است كه بعد از صادر شدن حکم کسی حق نزدیکی با وی را نداشت.<ref>طباطبایی، ۱۳۹۰ق، ج۱۴، ص۲۲۰؛ سید‌بن‌قطب، فی ظلال القرآن، ج۵، ص۴۹۴، چاپ سی‌وپنجم، بیروت: دار الشروق، ۱۴۲۵ق.</ref> بعضی دیگر گفته‌اند: سامری به واسطه نفرین موسی به بیماری مرموز و واگیرداری مبتلا شد كه تا زنده بود كسی نمی‌‏توانست با او تماس بگیرد و اگر كسی تماس می‌‏گرفت، گرفتار بیماری می‌‏شد. یا اینكه سامری گرفتار یک نوع بیماری روانی به صورت وسواس شدید و وحشت از هر انسانی شد، به طوری كه هر كس نزدیک او می‌‏شد، فریاد می‌‏زد با من تماس نگیرید!<ref>سیدبن‌قطب، ج‌۶، ص۲۳۴۹.</ref> به نظر می‌رسد آنچه سبب دوری مردم و وحشت آن‌ها می‌شود، همان بیماری واگیر‌دار و مسری است که از روایات قابل استفاده است و علامه طباطبایی نیز این تفسیر را مشروط به صحیح السند بودن حدیث، خوب می‌داند.<ref>طباطبائی، ۱۳۷۴، ج‏۱۴، ص‌۲۷۶.</ref> طبرسی نیز می‌نویسد: هر کسی که با او در تماس بود به تب شدید مبتلا می‌شد.<ref>طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج‏۱۶، ص‌۶۹، چاپ پنجم، تهران: مکتبه الاسلامیه. ۱۳۹۵ق.</ref>  

در سه آیه به صورت غیر‌مستقیم به بیماری واگیردار در میان قوم بنی‌اسرائیل اشاره شده است. با توجه به واژه‌ها و قرائن در متن آیه و اشاره صریح احادیث در ذیل آن و از همه مهمتر دیدگاه مفسران شیعه و سنی، عذاب الهی در قالب بیماری واگیر‌دار طاعون بوده است. امام صادق در حدیثی، فعل خدا را همراه با اسباب مادی می‌داند و می‌فرماید: «أَبَی اللَّهُ أَنْ یجْرِی الْأَشْیاءَ إِلَّا بِالْأَسْبَابِ فَجَعَلَ لِکلِّ شَی‏ءٍ سَبَباً»<ref>مجلسی، محمدتقی، بحارالانوار، ج‏۲، ص‌۹۰، تهران: المکتبه الاسلامیه، ۱۳۸۵.</ref>؛ خدا اِبا دارد و نمی‌‏پسندد که چیزها را جاری و برقرار گرداند؛ مگر به اسباب، پس برای هر چیزی سببی قرار داد». خداوند نیز در نظام علت و معلول مقدر فرمود که با شیوع بیماری واگیردار، مرگ دسته جمعی را تقدیر نماید.

[۲]. وَ قَالَ مُوسَی یا رَبِّ لَا مَرَضٌ یضْنِینِی وَ لَا صِحَّه تُنْسِینِی وَ لَکنْ بَینَ ذَلِک أَمْرَضُ‏ تَارَه فَأَشْکرُک‏ وَ أَصِحُّ تَارَه فَأَشْکرُک.