مطلاق بودن امام حسن(ع)

سؤال

آیا امام حسن(ع) زنان خود را زیاد طلاق داده است؟

مِطلاق‌بودن امام حسن(ع) در برخی کتب روایی آمده است اما این روایات دارای اشکالات زیاد سندی و محتوایی هستند. مِطلاق یعنی کسی که زیاد طلاق داده است. گزارش‌های شایعه مطلاق بودن امام حسن(ع)، با معیارها و ویژگی‌های امامت، ناسازگار بوده، قابل پذیرش نیست. سخنرانی امام علی(ع) نیز که حکایت از اختلاف معصومان دارد که با مبانی اعتقادی شیعه و شخصیت امام حسن(ع)، ناسازگار بوده، مردود است. از منظر سیاسی نیز سخنرانی امام علی(ع) علیه جانشین خود و تضعیف رهبری امّت و جامعه پس از خود، با بدیهیات سیاست‌ورزی، ناسازگار است. ترویج این شایعه در دوره بنی‌عباس برای ضربه زدن به رقبای سیاسی بوده است، ولی زمان آغاز شایعه و جاعل آن مشخص نیست.

گزارش مطلاق‌بودن امام حسن(ع)

گزارش‌هایی در کتب روایی وجود دارد که امام حسن(ع) را «مِطلاق» (این واژه بر وزن «مِفعال»، از صیغه‌های مبالغه است؛ یعنی کسی که بسیار طلاق می‌دهد) معرفی می‌کند. این روایات، عدد این طلاق‌ها را با تفاوت فاحشی گزارش کرده‌اند و از این نظر مضطرب هستند. برخی از آنها اعدادی باورنکردنی مانند پنجاه طلاق را نقل کرده‌اند؛ اما بدتر از آن، سخنی است که به امام علی(ع) نسبت داده‌اند که به دلیل مطلاق بودن فرزندش، مردم را از تزویج دخترانشان به وی، بازداشته است. این گزارش‌ها چنان شگفت‌انگیزند که حتی برخی از محدّثان با گرایش اخباری‌گری نیز ـ مانند شیخ یوسف بحرانی ـ آنها را نپذیرفته‌اند.

فیض کاشانی نیز این روایت‌ها را نقل کرده است. در اصول کافی آمده است: «عبدالله بن سنان گوید: امام صادق(ع) فرمودند: امام علی(ع) بر منبر فرمود: «به حسن زن مدهید؛ چراکه او بسیار طلاق می‌دهد». پس مردی از قبیله هَمْدان برخاست و عرض کرد: «به خدا سوگند که به او زن خواهیم داد. او فرزند رسول خدا و فرزند امیر مؤمنان است؛ اگر خواست، نگه دارد و اگر خواست، طلاق دهد».

این روایت‌ها هم در منابع حدیثی و تاریخی شیعی آمده و هم در کتب تاریخ اهل سنت. اولین کتاب حدیثی شیعه که این مطلب در آن نقل شده کتاب محاسن برقی، نوشته احمد بن ابی عبداللّه برقی (درگذشت: ۲۷۴ یا ۲۸۲ق) است. پس از محاسن، روایت‌هایی در این زمینه در کتاب کافی نوشته محمد بن یعقوب کلینی (درگذشت: ۳۲۹ق) نقل شده است. پس از کافی، این مضمون در کتاب دعائم الاسلام، نوشته نعمان بن محمد تمیمی قمی (درگذشت: ۳۶۳ق) آمده است. شیخ حرّ عاملی (درگذشت: ۱۱۰۴ق) در کتاب وسائل الشیعة، دو روایت کافی و روایت کتاب محاسن را نقل کرده است. پس از وی، علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار به نقل این احادیث پرداخته است. وی روایت محاسن و کافی را نقل کرده و به جز آن از مناقب ابن شهر آشوب نیز همین مضامین را روایت کرده است. همچنین محدث نوری، در کتاب مستدرک الوسایل، روایت کتاب دعائم الاسلام و مطلب نقل شده در مناقب ابن شهر آشوب را روایت کرده است. به جز کتب حدیث، در پاره‌ای از کتب تاریخی که شیعیان تحریر کرده‌اند نیز این مطلب بازگو شده است. ابن شهر آشوب (درگذشت: ۵۸۸ق) در کتاب مناقب از قوت القلوب ابوطالب مکی، آن را روایت کرده است. این مضامین در کتب حدیثی اهل سنت وجود ندارد اما در تعدادی از کتب تاریخی آنان روایت شده است. مانند: بلاذری (درگذشت: ۲۷۹ق) در انساب الاشراف؛ ابوطالب مکی (درگذشت: ۳۸۶ق) در قوت القلوب و ابوحامد غزالی (درگذشت: ۵۰۵ق) در احیاء العلوم.

نقد

امام حسن مجتبی(ع)، از شخصیت‌هایی است که روایت‌هایی جعلی درباره او وجود دارد و نسبت‌های ناروایی در قالب حدیث و روایت به وی داده شده است. روایاتی که مطلاق بودن امام حسن را نقل می کنند را دارای اشکالات روایی و سندی زیادی دانسته‌اند که نمی‌توان به ان اعتماد کرد. برخی از شواهدی که بر نادرستی این نقل‌ها دلالت دارد عبارت است از:

• یک: امام مجتبی(ع) در نیمه رمضان سال دوم یا سوم هجری به دنیا آمد و در ۲۸ صفر سال ۴۹ هجری از دنیا رفت. عمر وی ۴۶ یا ۴۷ بیشتر نبود. اگر اولین ازدواج حضرت در ۲۰ سالگی باشد، تا سال شهادت پدر یعنی سال ۴۰ هجری، یعنی در فاصله ۱۸ یا ۱۷ سال، باید این تعداد ازدواج و طلاق صورت گرفته باشد که امری نامعقول است. توضیح مطلب، آن است که طبق نقل ابوطالب مکی امام مجتبی ۲۵۰ یا ۳۰۰ زن گرفت که پدر را به ستوه آورد و علی(ع) در یک سخنرانی اعلام داشت به حسن زن ندهید زیرا پرطلاق است. این بدان معنا است که هر ماه، بیش از یک زن گرفته باشد و بسیاری از آن ازدواج‌ها به طلاق منجر شده باشد، زیرا نمی‌توان بیش از چهار زن دائم داشت.
• دو: بیشتر روایت‌هایی که در کتب حدیث آمده منقول از امام صادق(ع) است، یعنی این مطلب یک قرن پس از زمان امام مجتبی(ع) مطرح می‌شود چرا که وفات امام صادق(ع) در سال ۱۴۸ هجری و شهادت امام مجتبی(ع) در سال ۴۸ هجری رخ داد. قابل تأمل است که این سخن در همان اوان، بر زبان منصور دوانیقی دشمن سرسخت ائمه(ع)، جاری می‌شود.
• سه: اگر چنین امری واقع شده بود باید دشمنان حضرت در زمان حیاتش، این امر را بر ایشان خُرده می‌گرفتند و در مناظرات و اعتراض‌هایی که بر حضرت داشتند بر این نکته ـ که اگر صحیح بود نقطه ضعف بزرگی به‌شمار می‌رفت ـ انگشت می‌گذاشتند. ولی چنین امری از آن دوران، گزارش نشده است.
• چهار: تعداد همسران و فرزندان و دامادانی که برای حضرت در کتب تاریخ آمده، با این رقم‌ها سازگاری ندارد. بیشترین تعداد فرزندان را ۲۲ و کمترین را ۱۲ گفته‌اند و تنها ۱۳ نام به عنوان همسر، برای ایشان ذکر شده که ترجمه و شرح حال بیش از سه تن آنان در دست نیست و نیز بیش از سه داماد برای آن بزرگوار در کتب تاریخ، گزارش نشده است.
• پنج: روایت‌های بسیاری بر مبغوضیت طلاق دلالت دارد. این روایت‌ها در کتب حدیث شیعه و اهل سنت به نحو مکرر، نقل شده است.

گزارش‌های شایعه مطلاق بودن امام حسن(ع)، با معیارها و ویژگی‌های امامت، ناسازگار بوده، قابل پذیرش نیست. سخنرانی امام علی(ع) نیز که حکایت از اختلاف معصومان دارد که با مبانی اعتقادی شیعه و شخصیت امام حسن(ع)، ناسازگار بوده، مردود است. از منظر سیاسی نیز سخنرانی امام علی(ع) علیه جانشین خود و تضعیف رهبری امّت و جامعه پس از خود، با بدیهیات سیاست‌ورزی، ناسازگار است. روایات معتبر شیعی نیز با توجه به جایگاه راوی اوّل آنها تقیه‌ای شمرده می‌شوند. ترویج این شایعه در دوره بنی عبّاس برای ضربه زدن به رقبای سیاسی بوده است، ولی زمان آغاز شایعه و جاعل آن، مشخّص نیست. می‌توان احتمال داد که موارد اندک طلاق همسران ـ که در حیات امام حسن(ع) عادی شمرده می‌شد، در دوره‌های بعد، دستاویز پردازش و ترویج شایعات به وسیله بنی عبّاس بوده است. داستان پردازی‌های عجیب و ارائه آمار و ارقام فراوان طلاق نیز به وسیله عوامل حکومتی، یا قصّه‌پردازان صورت گرفته است.