پیش نویس:فرق میان اصل، کتاب و مصنف
شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام
شرائع الاسلام چگونه کتابی است؟
| شرائع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | محقق حلی |
| تاریخ نگارش | قبل از670ق |
| موضوع | فقه |
| سبک | فقه فتوایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | 4 |
شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام تألیف ابوالقاسم نجم‌الدین جعفر بن حسن هذلی، معروف به محقق حلی، محقق اوّل (م ۶۷۶ ق). کتاب شرائع الاسلام از بی‌نظیرترین آثار فقهی امامیّه و از مشهورترین و مهمترین آثار بجامانده از محقق حلی می‌باشد.
مولف
شیخ نجم‌الدین جعفر بن الحسن بن یحیی بن سعید هذلی حلی، معروف به محقق حلی در سال ۶۰۲ هجری قمری در شهر تاریخی حله قدم به عرصۀ وجود گذارد. او یکی از بزرگترین و نامورترین فقیهان عصر خویش است و دارای عظمت و اعتبار خاص در میان مجتهدان می‌باشد، به حدی که وقتی کلمۀ «محقق» را بدون قرینه و نشانه‌ای در میان فقها ذکر می‌کنند، شخصیت تحقیقی و علمی ایشان مورد نظر است.[۱]
تحصیلات
محقق حلی از همان سنین کودکی به تحصیل مقدمات علوم متداول عصر خویش پرداخت. او ادبیات عرب را که زبان مادریش بود به خوبی فرا گرفت. هیئت و ریاضیات و منطق و کلام را به مقدار لازم آموخت و در تمام این رشته‌ها با توجه به هوش سرشار خود تبحر کامل یافت. وی آنگاه فقه و اصول را پیش پدرش حسن بن یحیی آموخت و از محضر فقهای مشهور حله، مانند ابن نما و سید فخار موسوی - شاگرد ابن إدریس حلی - بهره برد. محقق در اوایل جوانی اشعاری چند سرود، ولی به سفارش پدرش آن را دنبال نکرد. محقق حلی با یک واسطه شاگرد ابن زهره و ابن إدریس حلی است و استاد علامۀ حلی بوده است.[۲]
اساتید
از جمله مدرسینی که محقق حلی از محضر آنان بهره برده است عبارتند از: پدرش شمس‌الدین حسن حلی، سید مجدالدین علی بن حسن عریضی، ابوحامد نجم الإسلام محمد حلبی، ابن نما حلی محمد بن جعفر حلی سید ابوعلی، فخار بن معد موسوی، تاج‌الدین حسن بن علی بن دربی.
شاگردان
محقق حلی شاگردانی را تربیت نموده که هر یک چون ستاره‌ای درخشان در آسمان تشیع می‌درخشند که از جملۀ آنهاست: علامۀ حلی ابن داود حلی، صاحب کتاب رجال ابن ربیب حلی سید عبدالکریم بن احمد بن طاوس سید جلال‌الدین مجد بن علی بن طاوس جلال‌الدین مجد بن الشیخ الإمام ملک الأدبا شیخ صفی‌الدین حلی، عبدالعزیز بن سرایا عزالدین، حسن بن ابی‌طالب یوسفی، صاحب کشف الرموز ابوجعفر، محمد بن علی کاشفی شیخ محمد حلی، پسر علامۀ حلی.
تالیفات
مهمترین تألیفات به جای مانده از محقق حلی عبارتند از: شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، معارج الأصول، استحباب التیاسر لأهل العراق، تلخیص الفهرست، شرح نکت النهایة الکهنة (در منطق)، مختصر المراسم، المسائل الغریبة، المسائل المصریة، المسلک فی أصول‌الدین و معارج الأحکام.[۳]
وفات
سرانجام محقق حلی، آن آفتاب درخشان آسمان فقاهت و مرجعیت در سال ۶۷۶ هجری قمری در سن ۷۴ سالگی بدرود حیات گفت و جهانی را داغدار رحلت خویش کرد. بدن مطهر آن بزرگوار را در جوار بارگاه ملکوتی امیرالمؤمنین علیه‌السلام به خاک سپردند.
ویژگی ها
کتاب شرایع الاسلام با توجه به ویژگی‌های خاصی که دارد در طول قرن‌های متمادی مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته است. عبارت‌های واضح، دقت در رساندن معانی، ایجاز در بکار گرفتن الفاظ، شیوۀ بی‌نظیر در طرح مباحث، امانت‌داری در بیان افکار و نظریات این کتاب را از سایر کتاب‌های فقهی متمایز نموده است. در الذریعة دربارۀ کتاب این گونه آمده است: و کتابه هذا من أحسن المتون الفقهیّة ترتیبا و أجمعها للفروع.از ویژگی‌های مهم کتاب این است که هم دارای شروح متعدد و هم تعلیقه‌ها و یا حواشی زیادی می‌باشد و علمای متأخر از مؤلف از راه‌های مختلف به کتاب توجه داشته و اسامی آنها در حدود صد شرح و حاشیه در کتاب أعیان الشیعة و الذریعة ذکر شده است.[۴]
نوآوری ها
شیوۀ نگارش و تدوین کتاب، شیوۀ بی‌نظیر و جدیدی است که از دو جنبۀ تقسیم‌بندی مطالب و ترتیب احکام قابل توجه است. شیوۀ تقسیم‌بندی مطالب کتاب از مشخصه‌های بارز کتاب می‌باشد. مباحث فقهی در چهار قسمت عبادات، عقود، ایقاعات و احکام دسته‌بندی شده و سپس هر کدام از این چهار قسمت به صورت کتاب‌های مستقلی که در موضوعی واحد دارای اشتراک هستند گردآوری شده اند. سپس هر کتاب را به ارکان، فصول، مقدمات، انظار و اطراف، بصورت منظم به بخش‌های جداگانه تقسیم شده است. و در نهایت هر کدام از آنها را به فقرات و سپس آنها را به بحوث و بعد از آن به اجزاء مشخصی تقسیم نموده است. بنابراین مباحث فقهی در یک شبکۀ معظم، مدون شده است. کتاب از دو مجلد تشکیل شده است. جلد اول شامل دو قسمت عبادات و عقود و جلد دوم شامل دو قسمت ایقاعات و احکام می‌باشد.
- قسمت عبادات شامل ۱۰ کتاب می‌باشد که عبارتند از: طهارت، صلاة، زکات، خمس، صوم، اعتکاف، حج، عمره، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر.
- قسمت دوم (عقود) شامل ۱۵ کتاب است که عبارتند از: تجارت، رهن، ضمان، صلح، مضاربه، مزارعه و مساقاة، ودیعه، عاریه، اجاره، وکالت، وقف، صدقات هبات، سبق و رمایه، وصایا و نکاح. البته در این قسمت کتاب‌های مفلس، حجر، شرکت، سکنی و حبس نیز آورده شده است.
- قسمت سوم (ایقاعات) از ۱۱ کتاب تشکیل می‌شود که عبارتند از: طلاق، خلع و مبارات، ظهار، ایلاء، لعان، عتق، تدبیر و مکاتبه و استیلاء، اقرار، جعاله، أیمان و نذر.
- قسمت چهارم (احکام) شامل ۱۲ کتاب است که عبارتند از: صید، ذباحه، اطعمه و اشربه، غصب، شفعه، احیاء موات، فرائض، قضا، شهادات، حدود و تعزیرات، قصاص و دیات. ترتیب احکام به گونه‌ای است که ابتدا احکام واجب و سپس مستحب و بعد از آن مکروه و در نهایت حرام بیان می‌شود. مؤلف در کتاب «المعتبر فی شرح المختصر» در بحث احکام جنب و حایض به این نحوه بیان احکام تصریح دارند: إنما أخرنا هذا الحکم و هو متقدم فی الترتیب، لما وضعنا علیه قاعدة الکتاب من البداءة فی کل قسم بالواجب و إتباعه بالندب و تأخر المکروه فاقتضی ذلک تأخیر هذا الحکم.
شروح و حواشی
بر این کتاب شروح و حواشی متعددی نوشته شده که از اهم آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
مسالک الأفهام إلی شرائع الإسلام، تألیف شیخ زین‌الدین بن علی عاملی، شهید ثانی (م ۹۶۶ ق).
مدارک الأحکام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف سید شمس‌الدین محمد بن علی موسوی عاملی (م ۹۴۶ ق).
جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، تألیف شیخ محمدحسن بن شیخ باقر نجفی (م ۱۲۶۱ ق).
مصباح الفقیه فی شرح شرائع الإسلام، تألیف حاج آقا رضا همدانی (م ۱۳۲۲ ق).
در کلمات بزرگان
مرحوم شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر الکلام در ابتدای مقدمه جواهر میفرماید: شرایع قرآن فقه است.