مصباح الهدایة و مفتاح الكفایة

سؤال

آیا سند کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، صحیح و معتبر است؟

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة
اطلاعات کتاب
نویسنده	عزالدین محمود کاشانی
تاریخ نگارش	قرن هشتم
موضوع	عرفان و تصوف
زبان	فارسی
به تصحیح	جلال‌الدین همایی

مِصباح الهدایة و مِفتاح الکفایة اثری عرفانی و به زبان فارسی، از عارف و صوفی مشهور قرن هشتم عزالدین محمود کاشانی است. برخی این کتاب را ترجمه‌ای از عوارف المعارف سهروردی دانسته‌اند اما جلال‌الدین همایی که مصحح کتاب مصباح الهدایة است این ادعا را رد می‌کند و می‌گوید این کتاب،‌ اثر مستقلی در تصوّف است که اکثر اصول و فروع عوارف المعارف را شامل می‌شود و مطالبی را از خود بر آن افزوده است.

مؤلف

عزالدین محمود کاشانی، از علما و عرفای برجسته قرن هشتم هجری، از علمای اهل تسنن، در فروع مذهب، شافعی و در اصول عقاید اشعری است. او در ادبیات، فلسفه، عرفان، کلام، حدیث و فقه تبحر داشت. مصباح الهدایه مهمترین اثر اوست.

معرفی و جایگاه

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة را یکی از آثار گران‌بهای نثر فارسی و ذخایر ادبی و غنائم ملّی ایرانیان می‌دانند که از دستبرد حوادث مصون مانده تا بدست ما رسیده و در موضوع خود که عبارت از تصوّف و اخلاق باشد در میان آثار فارسی قرن هفتم به بعد ممتاز و منحصر بفرد است.

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، تبلور عینی تلفیق شریعت و طریقت و جدایی ناپذیری آن هاست. در تمام این اثر، پیوستگی و ارتباط و وحدت میان لایه‌های شریعت و طریقت دیده می‌شود. کاشانی در این اثر، فقه و تصوف را در کنار هم قرار داده و آنچنان به هم آمیخته که تغایری بین آنها دیده نشوند. خواننده آن، گاه با اثری صوفیانه مواجه می‌شود که با آداب طریقت پرداخته و عقاید و رسوم خانقاه نشینان را به تصویر کشیده و گاه با کتابی فقهی و اخلاقی که جزء به جزء احکام ظاهری شریعت را تشریح کرده و بر التزام عملی به آن اهتمام داشته است.

از جمله محاسن و مزایای این کتاب که آن را از دیگر مؤلّفات نوع خود ممتاز می‌سازد و بر اعتماد خواننده و اهمیّت کتاب می‌افزاید آنست که مؤلّفش عالمی محقّق بوده و از حکمت و کلام و حدیث و فقه و روایت اطّلاع کافی داشته و هیچ مطلبی را بدون مبنی و مدرک علمی و هیچ روایت و حکایتی را بدون مأخذ و سند معتبر در نوشته‌های خود بقلم نیاورده است، برخلاف بسیاری از مؤلّفان بعد از عهد مغول تاکنون که اصلاً روح تحقیق و کنجکاوی ندارند و در نقل روایات و حکایات بسند و مأخذ معتبر پابند نیستند.

ترجمه آزاد از عوارف المعارف سهرودی

اشخاصی همچون جامی در «نفحات الانس» و مرحوم نایب الصدر در «طرائق الحقائق» که به بیان شرح حال عز الدین محمود کاشانی پرداخته‌اند یا مانند حاجی خلیفه در «کشف الظنون» که به معرّفی کتاب «مصباح الهدایة» اهتمام داشته‌اند، عموماً وی را جزء مترجمان و شارحان دانسته‌اند و کتاب او را جزء ترجمه‌های فارسی «عوارف المعارف» معرّفی نموده‌اند؛ در حالی که این کتاب، به تصریح خود مؤلّف، در مقدّمه و از روی مقایسه هر دو کتاب با یک‌دیگر، کتاب مستقلّی در تصوّف است که اکثر اصول و فروع «عوارف المعارف» را شامل می‌شود، ولی در نقل حکایات و روایات، سلسله اساتید را که سهروردی آورده، حذف کرده و مطالب را به ترتیب کتاب «عوارف المعارف» نیاورده، بلکه خود در ترتیب باب‌ها و فصول، شیوه خاصّی را انتخاب نموده که با کتاب «عوارف المعارف» تفاوت دارد و هم‌چنین مطالبی را از خود بر آن افزوده است و در واقع می‌توان گفت که کتاب «مصباح الهدایة» برداشت و ترجمه آزادی از کتاب «عوارف المعارف»، به زبان فارسی است.

اشخاصی که متعرّض ترجمه حال عز الدّین محمود شده‌اند از قبیل جامی در نفحات الانس و مرحوم نایب الصّدر در طرائق، الحقائق، یا به معرّفی کتاب مصباح الهدایه پرداخته‌اند مانند حاجی خلیفه در کشف الظنون، عموماً عز الدّین محمود را در جزو مترجمان و شارحان و کتاب او را جزو شروح و ترجمه‌های فارسی عوارف المعارف ضبط کرده‌اند، و حال آنکه این کتاب بتصریح خود مؤلّف در مقدّمه و از روی مطابقه دو کتاب با یکدیگر کتاب مستقلّی است در تصوّف که اکثر اصول و فروع عوارف المعارف را شامل و متضمّن است، باین طریق که مؤلّف آن در درجه اوّل بکتاب عوارف نظر داشته و کتاب مصباح الهدایه را چنان پرداخته که متضمّن رئوس مطالب مهمّ عوارف درآمده امّا در نقل حکایات و روایات سلسله اسانید را که سهروردی آورده حذف کرده و مطالب را نیز بترتیب کتاب عوارف المعارف نیاورده بلکه خود در تبویب و ترتیب فصول طرزی مخصوص انتخاب نموده که با ترتیب عوارف المعارف کاملاً فرق دارد و نیز مطالبی از خود بر افزوده است و ما در فصل دیگر راجع بمآخذ و مصادر مصباح الهدایه بتفصیل دراین‌باره سخن خواهیم گفت.

بالجمله مصباح الهدایه در جزو کتب فارسی که از روی مآخذ و مصادر عربی نوشته شده است نسبت بکتاب عوارف المعارف از سنخ کتاب اخلاق ناصری خواجه نصیر الدّین طوسی باید شمرد نسبت بکتاب الطّهاره یا تهذیب الاخلاق ابو علی مسکویه نه از نوع ترجمه و شرح اصطلاحی معمولی نظیر ترجمه تاریخ و تفسیر طبری و شرح صحیفه سجّادیّه و شرح فصوص رکن الدّین شیرازی (بابا رکن الدین مسعود بن عبد اللّه بیضاوی مدفون باصفهان متوفّی روز یکشنبه ۲۶ ربیع الاوّل سال ۷۶۹) و امثال آنها چیزی که هست در کتاب مصباح الهدایه بعضی موارد عبارت عوارف را بدون کم و زیاد به فارسی ترجمه کرده و در پاره‌ای از موارد عین عبارت عربی و در بیشتر مواضع حاصل مقصود را بعنوان گفتار و عقیده شیخ الاسلام آورده و عقیده او را بعد از نقل اقوال، فصل الخطاب مقال قرار داده است. و هر کجا در این کتاب عنوان شیخ الاسلام گفته می‌شود مراد همان شیخ الاسلام شهاب الدّین عمر سهروردی مؤلّف عوارف المعارف است.

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، مقدمه، ص: ۳۸

پس کتاب مصباح الهدایه را ترجمه و شرح فارسی عوارف المعارف باصطلاح خاصّی که در باب ترجمه و شرح متداول است نتوان شمرد جز باین اعتبار که بقول خود مؤلّف اکثر اصول و فروع کتاب عوارف را شامل و متناول است و در ضمن مطالب بیشتر نوشته‌های آن کتاب به فارسی ترجمه و شرح شده است. و شاید به همین ملاحظه باشد که مصباح الهدایه را در جزو ترجمه‌ها و شروح فارسی عوارف ضبط کرده‌اند.

محتوا

کتاب مصباح الهدایه مشتمل است بر ده باب و هر بابی ده فصل که مجموع یک‌صد فصل می‌شود: باب اوّل در اعتقادات ۲- علوم ۳- معارف ۴- اصطلاحات صوفیان ۵- مستحسنات متصوّفه ۶- آداب ۷- اعمال ۸- اخلاق ۹- مقامات ۱۰- احوال.

مطالب کتاب به‌طور کلّی هفت قسمت است: ۱- اصول عقاید دینی از توحید و نبوّت و معاد و متعلّقات آنها ۲- علوم و معارف از قبیل علم فریضه و فضیلت و معرفت خواطر و تحقیق در وحی و الهام و کشف و شهود ۳- اصطلاحات و مستحسنات صوفیّه مانند جمع و تفرقه و سکر و صحو و الباس خرقه و اساس خانقاه ۴- آداب و رسوم فردی و اجتماعی مثل تجرّد و تأهّل و آداب شیخ و مرید و تعهّدات نفس از غذا خوردن و لباس پوشیدن و مانند آن ۵- اعمال مذهبی از واجبات و مستحبّات، و این قسمت به‌منزله کتابی است جامع مسائل فقهی از فرائض و سنن و ادعیه و اوراد و اذکار مأثوره ۶- اخلاق همچون راستی و احسان و بردباری و بذل و مواسات و محبّت نوع‏. ۷- مقامات و احوال سالکان از مقام توبه تا حال اتّصال.