حقوق و تکالیف همسران نسبت به همدیگر

سؤال

حقوق همسران نسبت به همدیگر چیست؟

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿و من ءآیته ان خلق لکم من أنفسکم ازواجا لسکنوا الیها و جعل بینکم موده و رحمه ان فی ذلک لأیت لقوم یتفکرون﴾؛ «و از نشانه‌های او این که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و در میانتان مودت و رحمت قرار داد: در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکر می‌کنند)).

نظم و دوام هر جامعه ای بر اساس «حقوق و تکالیفی» است که بین افراد برقرار و اجرا می‌شود. «حق و تکلیف» ملازم یکدیگرند؛ بدین معنا که، هر کسی که در مقابل دیگری دارای حقوقی است، به همان نسبت نیز دارای تکالیفی خواهد بود. خانواده کوچکترین و در عین حال مهمترین نهاد جامعه است.

قوام و سلامت جامعه بسته به سلامت و تحکیم پایه‌های خانواده است. اگر زوجین به حقوق و تکالیف خود بخوبی آشنایی داشته باشند، و سعی در مراعات آن داشته باشند قطعاً در جامعه و زندگی فردی و خانوادگی اثرات مثبت زیادی خواهد داشت.

اما باید به این نکته توجه شود که: به این حقوق و تکالیف و روابط بین زوجین نباید بصورت کاملاً خشک و الزامی و بدون انعطاف توجه کرد، و الا دوام و استحکام خانواده رو به تزلزل خواهد گرایید، و بین دلها جدایی خواهد افتاد، بلکه رابطه بین زوجین باید بر اساس عشق و محبت، گذشت و صداقت، احترام به ارزش‌ها و عقاید یکدیگر شکل بگیرد، تا جامعه به سوی سعادت و تکامل حرکت کند. دقت در آیات (مثل آیه ای که در ابتدای بحث ذکر شد) و روایات، همین معنا را بخوبی تأکید و مورد توجه قرار می‌دهند. و تمام حقوق و تکالیف که بین زوجین در اسلام ترسیم شده همه و همه بر همین اساس و طرز تفکر تشریع شده است (در ادامه به این نکات ریز و حیاتی در ضمن بیان حقوق و تکالیف اشاره خواهد شد)

حقوق و تکالیف زوجین نسبت به یکدیگر

این حقوق و تکالیف را می‌توان این گونه تقسیم کرد:

1. حقوق و تکالیف مشترک بین زوجین.
2. تکالیف مرد نسبت به همسر خویش.
3. تکالیف زن نسبت به همسر خویش.

۱. حقوق و تکالیف مشترک زوجین نسبت به یکدیگر

الفـ: حسن معاشرت:}} حق حسن معاشرت، یک حق معنوی است که از سوی زوجین نسبت به یکدیگر باید مراعات شود. این حق و به عبارتی تکلیف بقدری مهم است که حتی در هنگام طلاق نیز باید مراعات شود. پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «وقتی مرد بزن خود نگاه کند و زنش بدو بنگرد خداوند بدیده رحمت بر آن‌ها می‌نگرد.»

در روایتی دیگر آمده است :((خیرکم خیر کم لاهله و انا خیرکم لاهلی ما اکرم النساء الا کریم و لا اهانهن الا لئیم؛ بهترین شما کسی است که برای اهل و عیال خود بهتر است، من از همه شما برای کسان خود بهترم، بزرگ مردان زنان را گرامی می‌شمارند و فرومایگان زنان را خوار دارند)).

بازآمده است: ((خیر النساء آلتی تسره اذا نظر…: بهترین زنان آنست که وقتی مرد به او بنگرد مسرور شود و …))

.

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿و عاشرو هن بالمعروف﴾: با آنان (زنان) بطور شایسته رفتار کنید.

ب: معاضدت و همیاری زوجین در تحکیم مبانی خانواده و تربیت اولاد: معاضدت در تشیید مبانی خانواده، سعی و کوشش زن و شوهر است تا با هم فکری با اخلاق و عادات یکدیگر نزدیک شده تا رابطه زناشویی محکم تر شود و از صورت تأسیس حقوقی خارج گردد و به یک خانواده طبیعی ناگسستنی که مبتنی بر محبت است در آید. دستور مزبور اگر چه ارشادی و اخلاقی می‌باشد، ولی در حقیقت می‌توان گفت که این امر از طرف زن از افراد تمکین بشمار می‌رود که در صورت تخلف، مستحق نفقه نخواهد بود و از طرف شوهر چنانچه بصورت «سوء معاشرت» درآید و بدر جه ای برسد که زن نتواند با او زندگی را ادامه دهد، می‌تواند از دادگاه درخواست الزام شوهر را بطلاق بنماید. البته فقهاء عظام معتقدند شرعا: کار و خدمت در خانه از سوی زن اجباری نیست و مرد نمی‌تواند زن را مجبور به آن کند. اما به این نکته باید توجه شود که به مبانی عرفی و اخلاقی جامعه و خانواده توجه شود. و کار بین زوجین تقسیم شود، تا فشار زندگی نیز بروی هر دو قرار گیرد کار و همکاری در امور خانه و تربیت اولاد باید با همکاری زوجین صورت گیرد، و نگاه به آن نباید جنبه تکلیف و الزام باشد، بلکه با دیدی که اسلام و پیامبر اسلام(ص) دارند باید نگاه شود، از ایشان روایتی نقل شده که :((بشنو از من ای ابا الحسن (علی(ع)) و نمی‌گویم جز آنچه را پروردگارم به من امر کرده ـ که هیچ مردی نیست که در خانه به همسر خود کمک نماید مگر این که خداوند قرار می‌دهد برای او به تعداد هر مویی از بدنش ثواب یک سال را که روزهایش را روزه گرفته و شب‌هایش را به شب زنده دای پرداخته، و از ثواب به او عطا می‌فرماید، مثل آنچه را که به صابرین و داود پیامبر و یعقوب و عیسی(ع) عطا فرموده است»

امام باقر(ع) فرمود: حضرت فاطمه ـ علیها السلام ـ کارهای منزل را با حضرت علی(ع) این گونه تقسیم کرد که: خمیر کردن آرد و نان پختن، و تمیز کردن و جارو کردن خانه به عهده او باشد و کارهای منزل از قبیل جمع‌آوری هیزم، و تهیه مواد اولیه غذایی را بر عهده علی(ع) باشد. و امام صادق(ع) فرمود این تقسیم کار با رهنمود رسول خدا(ص) انجام گرفت. آنگاه که رسول خدا(ص) فرمود: کارهای داخل منزل را فاطمه و کارهای بیرون منزل را علی، انجام دهد حضرت زهرا پس با خوشحالی فرمود: جز خدا کسی نمی‌داند که از این تقسیم کار تا چه اندازه خوشحال شدم، زیرا رسول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان است، بازداشت.

۲. تکالیف مرد نسبت به همسر خویش (حقوق زن)

الف: مهریه: خداوند می‌فرماید: ﴿و ءاتوا النساء صدقتهن نحله؛ و مهر زنان را (بطور کامل) بعنوان یک بدهی (یا هدیه) به آنان بپردازید» به محض این که عقد خوانده شد، زن مالک مهریه خواهد بود همچون دینی بر عهده مرد می‌باشد. ولی زن می‌تواند آن را طلب کند یا ببخشد.﴾

ج: نفقه

آیه ۳۴ سوره نساء با ظرافت خاصی این دو تکلیف مرد را بیان کرده است: ﴿الرجال قوامون علی النساء بما فضل الله بعضهم علی بعض و بما انفقوا من اموالهم …﴾: «مردها سرپرست زنانند بخاطر برتری‌هایی که خداوند برای بعضی نسبت به بعضی قرار داده است و بخاطر انفاق‌هایی که از اموالشان می‌کنند …)).

ریاست و سرپرستی خانواده یک حق نیست بلکه تکلیفی است که خداوند بر عهده مردان قرار داده است. زن بخاطر روح لطیف و عاطفی خود دوست دارد کسی از او حمایت کند و در مشکلات زندگی بر او تکیه کند و الا زن بزودی اسیر تند باد حوادث شده و دچار افسردگی و خستگی و ناآرامی خواهد شد. اسلام به این نکته توجه دارد، که ولو کوچک‌ترین نهاد جامعه به یک رهبر و مدیر و مدبر نیاز دارد تا آرامش در محیط خانواده حکم فرما شود. و این مسئولیت را بر کسی قرار داده که دارای دو ویژه گی است.

اولاً: تفکر مرد بر احساسات او غلبه دارد.

ثانیاً: قدرت اقتصادی و توانایی فکری و بدنی او این امکان را به مرد می‌دهد که مسئولیت مالی خانواده را بر عهده گیرد. اگر این مسئولیت بر عهده زن قرار گیرد آرامش و نشاط خانواده دچار تزلزل خواهد شد اما نفقه شامل: خوراک، پوشاک و مسکن و احتیاجات ضروری و در شأن زن خواهد بود.

د: حق مضاجعه و مبیت: مرد نمی‌تواند زن دائمی خود را به طوری ترک کند که نه مثل زن شوهر دار باشد و نه مثل زن بی شوهر، لکن واجب نیست هر چهار شب یک شب نزد او بماند (از نظر امام خمینی (ره)) البته بسیاری از فقها معتقدند هر چهار شب، یک شب واجب است مرد نزد زن دائمی خود بماند.

همچنین شوهر نمی‌تواند بیش از چهار ماه، نزدیکی با عیال دائمی خود را ترک کند. مگر زن خود رضایت داشته باشد. و در صورتی که احتمال می‌رود که زن جوان او در این مدت چهار ماه به گناه بیفتد احتیاط واجب آن است که طوری رفتار کند که او به گناه نیفتد.

۳ - تکالیف زن نسبت به همسر خویش (حقوق مرد)

الف، تمکین: تمکین یعنی اطاعت زن از شوهر. زن نمی‌تواند بدون اجازه شوهر از خانه خارج شود، یا مشغول کاری در خارج از خانه شود (مگر این که در عقد شرط شده باشد) و هر کاری که به حقوق اختصاصی مرد لطمه وارد کند، مرد می‌تواند مانع آن شود. زن شرعاً مکلف به اطاعت مطلق نیست (مگر در موارد خاصی که ذکر می‌شود) اما اطاعت مطلق از همسر اخلاقاً بسیار پسندیده است و نهایتاً بسود خود زن می‌باشد. (اطاعت در اعمال حرام واجب نیست، و اطاعت در ترک واجب نیز جائز نیست) همچنین زن خود را باید در اختیار همسر خویش قرار دهد تا هر گونه لذتی را از او ببرد.

ب: عفاف: زن امانتدار مرد است، حافظ دارایی و اموال او و نگهبان و پرستار فرزندان و پاسدار آبرو و حیثیت اوست. {{قرآن|فالصلحت قنتت حفظت للغیب بما حفظ الله «زن و شوهر باید چون لباسی زیبا و برازنده، عیوب یکدیگر را بپوشانند و در غیاب یکدیگر آبرو و احترام یکدیگر را نریزند. ﴿هن لباس لکم و انتم لباس لهن﴾

اسلام برای حفظ حریم و پاکدامنی خانواده علاوه بر این که اعمال منافی عفت را (برای زوجین) ممنوع کرده است، بلکه آرایش و تجمل و زیور برای غیر شوهر و ترک حجاب را نیز ممنوع کرده است.

حقوق مرد بر زن را از پیامبر اسلام(ص) از زبان امام باقر(ع) بشنویم: ((که شخصی خدمت پیامبر اسلام(ص) آمد و از حقوق مرد بر زن سؤال کرد حضرت فرمودند: «از همسر خود اطاعت کند و مخالفت او نکند، در خانه همسر، هیچ چیز از اموال او را به عنوان صدقه ندهد، مگر به اذن و اجازه او، روزه مستحبی نگیرد جز به اجازه او و خود را در اختیار او قرار دهد و از خواسته اش سرپیچی ننماید گر چه بر پشت مرکب سوار باشد، از خانه بدون اجازه او خارج نشود؛ هرگاه بدون اجازه او خارج شود، مورد لعن فرشتگان آسمان و فرشتگان زمین و فرشتگان غضب و فرشتگان رحمت قرار می‌گیرد تا به خانه برگردد…»

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

1. آئین همسرداری یا اخلاق خانواده، ابراهیم امینی، انتشارات اسلامی.
3. حقوق از دیدگاه امام سجاد(ع)، شرح رساله حقوق، قدرت الله مشایخی، انتشارات مشایخی.
5. حقوق زن، سید محمد خامنه ای، انتشارات علمی و فرهنگی.
7. خانواده در نگاه اسلام و روان‌شناسی، محمد رضا سالاری فر؛ نشر سمت.

2. == منابع ==
4. روم: ۲۱.
5. ماده ۱۱۰۳ قانون مدنی مقرر می‌دارد: «زن و شوهر مکلف بحسن معاشرت با یکدیگرند».
6. احزاب: ۴۹.
7. نهج الفصاحه، کلمات قصار حضرت رسول اکرم(ص)، گردآورنده، مرتضی فرید تنکابنی، چاپ یازدهم، ۱۳۸۲، چاپ دفتر نشر فرهنگ اسلامی، ص۳۴۷.
8. همان، ص۳۵۶.
9. همان.
10. نساء: ۱۹.
11. ماده ۱۱۰۴ ق. م: «زوجین باید در تشیید مبانی خانواده و تربیت اولاد خود بیکدیگر معاضدت نمایند».
12. حقوق مدنی، دکتر سید حسن امامی، ج۴، ص۴۳۱، انتشارات اسلامیه، چاپ چهاردهم، ۱۳۷۶.
13. توضیح المسائل مراجع، تهیه و تنظیم بنی هاشمی خمینی، سید محمد حسن، ج۲، ص۴۷۸، مسئله ۲۴۱۴، انتشارات اسلامی، چاپ دهم، ۱۳۸۲.
14. علم اخلاق اسلامی، ترجمه جامع السعادات، نراقی، ملا محمد مهدی ترجمه جلال الدین مجتبوی، انتشارات حکمت، ۱۳۶۶. ج۲، ص۱۴۲.
15. فرهنگ سخنان حضرت فاطمه زهرا(س)، دشتی، محمد، انتشارات مشهور، چاپ هفتم، ۱۳۸۴. ص۱۲۸.
16. نساء: ۴.
17. ماده ۱۰۸۲ ق. م: بمجرد عقد، زن مالک مهر می‌شود و می‌تواند هر نوع تصرفی که بخواهد در آن بنماید. و ماده ۱۰۸۳ ق. م می‌گوید: «برای تأدیه تمام یا قسمتی از مهر می‌توان مدت، یا اقساطی قرار داد».
18. ماده ۱۱۰۵ ق. م «در روابط زوجین ریاست خانواده از خصائص شوهر است».
19. ر. ک. توضیح المسائل مراجع، پیشین، مسئله ۲۴۱۲، ص۴۷۶ و ص۴۷۸، مسئله ۲۴۱۶، ۲۴۱۵، و ص۴۷۷، مسئله ۲۴۱۳. در روایات زیادی توسعه دادن در زندگی مستحب انگاشته شده امام رضا(ع) فرمودند: ینبغی للرجل ان یوسع علی عیاله لئلایتمنوا موته» سزاوار است بر مرد که به زندگی عیالش وسعت بخشد تا این که هیچ‌گاه آرزوی مرگ او را نکند.» و سائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه (۲۰ جلدی) حر عاملی، ج۱۵، ص۲۴۹. چاپ چهارم، ۱۳۹۱، دار احیاء التراث العربی.
20. توضیح المسائل امام (ره) مسئله ۲۴۱۷.
21. توضیح المسائل مراجع، پیشین، ص۴۸۰–۴۷۹ ذیل مسئله ۲۴۱۷.
22. همان، ص۴۸۰، مسئله ۲۴۱۸.
23. همان فتوای آیت الله مکارم شیرازی، همچنین ر.ک. مواد: ۱۱۰۶، ۱۱۰۷ ق.م.
24. «زنی که عقد دائمی شده نباید بدون اجازه شوهر از خانه بیرون رود و باید خود را برای هر لذتی که او می‌خواهد تسلیم نماید و بدون عذر شرعی از نزدیکی کردن او جلوگیری نکند، و اگر در این‌ها از شوهر اطاعت کند تهیه غذا و لباس و منزل او و لوازم دیگر که در کتب ذکر شده بر شوهر واجب است و اگر تهیه نکند چه توانایی داشته باشد یا نداشته باشدمدیون زن است.» ر.ک. المسائل مراجع پیشین، ص۴۷۶، مسئله ۲۴۱۲. همچنین ر.ک. مواد ۱۱۰۸، ۱۰۸۵، ۱۱۱۴، ۱۱۱۵، ۱۱۱۷، ق.م.
25. نساء: ۳۴.
26. بقره: ۱۸۷.
27. مکارم الاخلاق، شیخ محمد بن الحسن الفضل الطبرسی، مؤسسه العلمی، چ ششم، ۱۳۹۲ ق. ص۲۱۴.

1. {{شاخه
2. | شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن

۱۴. |شاخه فرعی۱ = مسایل اجتماعی در قرآن ۱۵. |شاخه فرعی۲ = سایر مسایل ۱۶. |شاخه فرعی۳ =

1. }}
2. {{تکمیل مقاله
3. | شناسه =
4. | تیترها =
5. | ویرایش =
6. | لینک‌دهی =
7. | ناوبری =
8. | نمایه =
9. | تغییر مسیر =
10. | ارجاعات =
11. | بازبینی =
12. | تکمیل =
13. | اولویت =
14. | کیفیت =
15. }}