حدیث برابر بودن ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)

سؤال

آیا سند روایت برابر بودن پاداش زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع) معتبر است؟ دیگر اشکالات: سند این روایت ضعیف است؛ روایت خبر واحد است و نمی‌توان طبق خبر واحد و آن هم روایت ضعیف، فتوا داد؛ در این روایت آمده امام هادی فرمود زیارت قبر عبد العظیم حسنی برابر با زیارت امام حسین است در حالی که امام هادی قبل از عبد العظیم حسنی به شهادت رسیده است.

متن حدیث

«...ِ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الرَّيِّ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِي الْحَسَنِ الْعَسْكَرِيِّ ع فَقَالَ أَيْنَ كُنْتَ فَقُلْتُ زُرْتُ الْحُسَيْنَ بْنَ عَلِيٍّ ع فَقَالَ أَمَا إِنَّكَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِيمِ عِنْدَكُمْ لَكُنْتَ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ(ع)»

یکی از اهالی ری نزد امام حسن عسکری(ع) رفت. امام(ع) پرسید: «کجا بودی؟» پاسخ داد: «امام حسین(ع) را زیارت کردم». امام(ع) فرمود: «اگر قبر عبدالعظیم که نزد شما است را زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین(ع) را زیارت کرده است.»

بررسی سند

روایت همانندی ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)، در دو کتاب ثواب الاعمال نوشته شیخ صدوق (درگذشت ۳۸۱ق) و کامل الزیارات نوشته ابن قولویه (درگذشت ۳۶۸ق) آمده است.

شیخ صدوق و ابن قولویه با دو سند متفاوت، لکن هر دو از جناب محمّد بن یحیی عطّار و ایشان از یکی از اهالی ری این گونه نقل کرده است که: «خدمت امام هادی رسیدم. ایشان فرمود: کجا بودی؟ گفتم: حسین بن علی را زیارت کردم. امام هادی فرمود :أما إنّک لَو زُرتَ قَبرَ عَبدِالعَظیمِ عِندَکُم کُنتَ کَمَن زارَ الحُسَینَ بنَ عَلِیٍّ؛ بدان که اگر قبر عبدالعظیم را در شهر خودتان زیارت کنی، مانند کسی هستی که حسین بن علی را زیارت کرده باشد.»

سند روایت در کامل الزیارات

حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ مُوسَی بْنِ بَابَوَیْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَی الْعَطَّارِ عَنْ بَعْضِ أَهْلِ الرَّی‏

سند روایت در ثواب الاعمال:

حَدَّثَنَا عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ قَالَ حَدَّثَنَا حَمْزَه بْنُ الْقَاسِمِ الْعَلَوِیُّ ره قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَی الْعَطَّارُ عَمَّنْ دَخَلَ عَلَی أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ الْهَادِی مِنْ أَهْلِ الرَّی‏

گرچه هر دو سند تا راوی آخر بدون اشکال است، لکن در هر دو منبع، جناب محمد بن یحیی العطار از کسی که روایت را از او نقل کرده، نامی به میان نیاورده است و مجهول بودن او باعث شده تا از این جهت، روایت مرسل به شمار آید.

البته باید توجه داشت که سند یکی از قرائن برای پذیرش یا عدم پذیرش روایت است و حدیث شناسان از طرق متعددی همچون محدث نقل کننده و کتاب وی و نیز دیگر قرائن گاه حدیث ضعیفی را نیز می‌پذیرند.

قرائن تقویت کننده ضعف سند

این روایت را دو شخصیت از اَعلام حدیثی نقل کرده‌اند، به علاوه اینکه روایت در دو کتابی که نسبت به آن دو کتاب و استناد آنها به مولفان‌شان تردیدی وجود ندارد، نقل شده‌اند.

راوی اصلی ماجرا یعنی محمد بن یحیی از اساتید بزرگانی چون مرحوم کلینی به شمار می‌آید و هر کدام از رجال شناسان که از محمد بن یحیی عطّار نامی برده‌اند، او را به بزرگی و عظمت یاد کرده و به وثاقت و صداقت و علم و تقوا ستوده‌اند. از این رو نمی‌توان به سادگی از کنار نقل ایشان، حتی اگر از شخص مجهولی باشد، عبور کرد.

بسیاری از اعلام و بزرگان در طول تاریخ شیعه این روایت را نقل کرده و تلقی به قبول کرده‌اند و این تلقی به قبول با علم به ضعف سند بوده است که خود می‌تواند از ضعف سند بکاهد.

در منابع حدیثی ما روایتی نقل شده که چه بسا بتوان از آن قاعده‌ای را بدست آورد و ضعف سندی این روایت را تا حدی جبران کرد؛ شیخ صدوق اینگونه روایت می‌کند: «قال الصَّادِقِ قَالَ: مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی صَلَتِنَا فَلْیصل صَالِحِی مَوَالِینَا وَ مَنْ لَمْ یَقْدِرْ عَلَی زِیَارَتِنَا فَلْیَزُرْ صَالِحِی مَوَالِینَا یَکْتُبِ اللَّهُ لَهُ ثَوَابَ زِیَارَتِنَا؛ هر کس دسترسی به ارتباط با ما ندارد، با دوستان شایسته ما ارتباط برقرار کند تا ثواب ارتباط با ما برای او نوشته شود و هر کس قدرت بر زیارت ما ندارد، دوستان صالح ما را زیارت کند تا ثواب زیارت ما برای او ثبت گردد.

این روایت از ابا الحسن اول یعنی امام کاظم در کتاب کامل الزیارات نیز نقل شده است.

هر چند علامه محمد تقی مجلسی این روایت را «منقول کالصحیح» می‌دانند؛ اما سند این روایت هم در من لایحضره الفقیه شیخ صدوق و هم در کامل الزیارات ضعیف می‌باشد.

بررسی تاریخ وفات حضرت عبدالعظیم

موضوع تاریخ ولادت و وفات حضرت عبدالعظیم جزء اموری است که دیدگاه‌های متفاوتی پیرامون آن بیان شده است. متأسفانه با وجود عظمت شخصیتی جناب عبدالعظیم، منبع معتبری که بتوان بر اساس آن با اطمینان از تاریخ تولد و وفات ایشان سخن گفت، در دسترس ما نیست.

آیت الله استادی درباره تاریخ وفات ایشان اینگونه می‌نویسند:

اگر بر روایت کامل الزیارات و ثواب الاعمال اعتماد کنیم، باید بگوییم که عبدالعظیم در دوران امامت حضرت هادی و قبل از شهادت آن حضرت از دنیا رفته است؛ زیرا دوران امامت آن حضرت از سال ۲۲۰ تا ۲۵۴ بوده است. تعیین تاریخ دقیق یا تقریبی ممکن نیست و هیچ دلیلی بر این که سال وفات عبدالعظیم همان سال شهادت حضرت هادی یعنی ۲۵۴ باشد، در دسترس نیست. همچنین هیچ دلیلی بر این که سال وفات او حدود ۲۵۰ یا یکی دو سال قبل از شهادت حضرت هادی باشد، نداریم.

با این حال مرحوم علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی تاریخ وفات ایشان را نیمه شوال سال ۲۵۲ق ثبت کرده است.

آیت الله استادی در مورد رفع این اشکال که حضرت عبدالعظیم از اصحاب امام عسکری است، می‌گویند: ممکن است برخی با استناد به نقل برخی کتب رجالی که حضرت عبدالعظیم را از اصحاب امام عسکری نیز معرفی کرده‌اند، چنین نتیجه بگیرند که تاریخ وفات عبدالعظیم لزوماً باید بعد از شهادت امام هادی باشد، ولی این اشکال را می‌توان اینگونه پاسخ داد که اگر منظور این بزرگان درک امام عسکری به همراه نقل روایت است که در منابع روایی از طریق عبدالعظیم روایتی از امام عسکری نقل نشده است یا حداقل به دست ما نرسیده است و اگر منظور درک زمان امام عسکری باشد، پاسخ آن است که با توجه به ولادت امام عسکری در سال ۲۳۲ق قطعا عبدالعظیم ایشان را درک کرده است، ولی نه در دوران امامت ایشان.

آیت الله استادی این احتمال را داده‌اند که ممکن است منشأ این اشتباه آن باشد که احیاناً برای امام هادی نیز لقب عسکری به کار رفته است، از این رو برخی به اشتباه ایشان را از اصحاب امام حسن عسکری نیز به شمار آورده‌اند.

بر این اساس نمی‌توان به‌طور قطع گفت که تاریخ وفات ایشان پس از شهادت امام هادی بوده است، بلکه نقل‌های هرچند ضعیف قرائنی بر آن هستند که وفات ایشان قبل از شهادت امام هادی بوده است و با این نگرش حدیث مورد سؤال که زیارت عبد العظیم حسنی را همسان زیارت ابا عبد الله الحسین (سلام الله علیه دانسته قابل استناد نمی‌باشد.