مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای

سؤال

آیا روایتی با سند صحیح از امام علی(ع) به این مضمون وجود دارد: «از ضرر و آسیب کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای»؟

جمله از کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس، اصل آن «اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ اِلَيْهِ» بوده و ضرب‌المثلی قدیمی و عربی است، که به اشتباه به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.

ضرب المثل

اصل جمله «از ضرر کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای» عبارت «اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ الَيْهِ» است. میدانی نیشابوری عالم قرن چهارم قمری، این عبارت را به عنوان ضرب‌المثل در کتاب مجمع الامثال خود آورده است.

این جمله به عنوان مثلی مشهور توسط احمد بن ابراهیم ثعلبی،‌ مفسر اهل سنت قرن پنجم قمری در تفسیر الكشف والبيان عن تفسير القرآن ذکر شده است. ابوالفتوح رازی مفسر شیعه قرن ششم قمری نیز، این عبارت را به عنوان مثلی مشهور نقل کرده است.

از این عبارت در منابع روایی شیعه و اهل سنت، به عنوان روایت یاد نشده است. با این همه، در برخی نوشته‌های متأخر به اشتباه، به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.

کاربردها

از عبارت اتق شر من احسنت الیه (از آسیب کسی که به او خوبی کرده‌ای بترس)، در کتاب‌های گوناگون دینی و ادبی استفاده شده که برخی از آنها عبارتند از:

در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه

بسیاری از مفسران اهل سنت و شیعه به این عبارت در تفسیر آیه ۷۴ سوره توبه اشاره کرده‌اند. منافقان پیش از حکومت پیامبر(ص) از نظر اقتصادی زندگی سختی را داشتند و پس از آغاز حکومت وی، با بهره بردن از غنائم ثروتمند شدند. بر اساس این آیه، منافقان به عیب‌جویی و انکار نپرداختند مگر پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند.

در ادبیات

نصرالله منشی در کتاب کلیله و دمنه و مولوی در کتاب مثنوی معنوی از این عبارت بهره برده‌اند.

ملک الشعرای بهار نیز، شعری با عنوان «اتق شر من احسنت الیه» سروده است، که مطلع آن چنین است: یکی مرد خودخواه مغرور دون/ درافتاد روزی به تنگی درون

محتوا

عبارت «از کسی که به او خوبی کردی بترس» دلالت می‌کند بر اینکه باید انسان مراقب خطرات کسی که به او خوبی کرده است باشد؛ زیرا نتیجه نیکی کردن به دیگران، بدی کردن آنها با انسان است. مفهوم التزامی این عبارت این است که به انسان‌ها خوبی نکن تا از شر آنها در امان باشی. این محتوا با این گستردگی، مورد تأیید روایات و آیات نیست:

فضیلت نیکی به همه افراد

حال قطع نظر از روایت یا ضرب‌المثل بودن، جمله فوق دارای محتوا و پیام سازنده‌ای می‌باشد و آن این که انسان به معصومین اقتدا کند و فقط بخاطر رضای خداوند کمک و احسان کند و توقع کوچک‌ترین تشکری را از کسی نداشته باشد هرچند اکثر مردم ناسپاسی خواهند کرد. بنا بر این نباید اینگونه سخنان مستمسکی بشود برای خسّت و احتیاط‌های نابجای بندگان دنیا در خدمت به دیگران که می‌گویند به چه کسی اعتماد می‌توان کرد و چرا باید برای آدم‌های قدر نشناس خدمت کرد؟! به عبارت دیگر این گونه ضرب‌المثل در صدد منع انسان از خدمت به خلق خدا نیست هرچند اکثر آنان کسانی باشند که به جای سپاسگزاری کفران می‌کنند، بلکه درصدد توبیخ بیشتر انسان‌هایی قدر ناشناس و بر حذر بودن از خطر آنان است؛ آیت الله جوادی آملی ذیل آیه فوق از علامه طباطبایی که ایشان نیز از این جمله در خود المیزان به روایت تعبیر نکرده، نقل نموده که علامه طباطبایی می‌گوید در آیه «و ما نقموا الا أن أغناهم الله و رسوله من فضله» که در مقام سرزنش منافقان است، خداوند «أغناهم» را که سبب احسان و شکر گزاری است در جای چیزی به کار برده که سبب اسائه و خشم است تا منافقان را بیشتر نکوهش کند و بگوید اسلام امنیت، اقتصاد، ألفت و. . . را در میان شما جای گزین نا امنی، غارتگری، فقر و. .. کرد اگر دین ندارید دست کم آزادمرد باشید اگر اسلام نیاوردید، نظام اسلامی از شما توقع دارد که با اسلام و مسلمانان لا اقل دشمنی نکید.

نقض محتوا

امام علی(ع): إنّك إن أحسنت فنفسك تكرم و إليها تحسن؛ به راستى كه تو اگر احسان كنى نفس خود را گرامى داشته‌اى و در حقيقت به نفس خود احسان كرده‌اى.

پیوند به بیرون

• بررسی جمله «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ اَحْسَنتَ اِلَیْه» از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموز‌ه های دینی.