مراقب بدی کسی باش که به او خوبی کرده‌ای

سؤال

آیا روایتی با سند صحیح از امام علی(ع) به این مضمون وجود دارد: «از ضرر و آسیب کسی بترس که به او خوبی کرده‌ای»؟

برخی از محققین می‌گویند بهاء الدین عاملی مثل‌هایی زیادی را که بر گرفته از قرآن کریم و روایات می‌باشد، جمع کرده است و یکی از این مثل‌ها همین جمله‌ای است.

اصل جمله

اِتَّقِ‌ شَرَّ مَنْ ‌ احْسَنْتَ الَيْهِ که در برخی کتاب‌های متأخر به امام علی(ع)‌ نسبت داده شده است.

کلامی که مضمون فوق را برساند، جمله: «اتَّق شرِّ من أحسنت الیه» یا عبارت: «إحذر شر من احسنت الیه» می‌باشد که در برخی نوشته و گفته‌ها به عنوان روایت از آن یاد و به معصوم نسبت داده شده است و نوعاً این گونه نسبت دادن‌ها در کتاب‌های غیر منبع و بلکه غیر معتبر و در ضمن نوشته‌هایی دیده شده است که در ابتداء به صورت مصاحبه یا سخنرانی ایراد و بعد به صورت کتاب یا کتابچه چاپ و منتشر شده است یا در آثار کسانی یافت می‌شود که روی تک تک جمله‌ها و کلماتی که می‌نویسند آن گونه که باید دقت کنند نکرده‌اند.

ابوالفتوح رازی مفسر شیعه، و وهبه زحیلی مفسر اهل سنت، این عبارت را مثلی مشهور دانسته‌اند.

گوینده جمله

برخی‌ها در مورد جمله فوق بدون ذکر منبع و اشاره به این که این کلام از چه کسی است فقط گفته‌اند: به ما دستور داده‌اند که: «إتق شر من احسنت الیه، بر حذر باش از شر کسی که به او احسان کرده‌ای» و نیز بعضی دیگر از این جمله بدون نام بردن از گوینده و منبع آن تعبیر به «خبر» کرده و اکتفا نموده به این که غزالی آن را نقل نموده است. بعضی هم بدون ذکر گوینده و منبع، آن را به امام علی نسبت داده است در حالی که بر اساس فقه و رساله‌های عملیه مراجع معظم تقلید یکی از مبطلات روزه نسبت دادن دروغ به خدا و معصومین است و سخنی را که انسان راست و دروغ بودنش را نمی‌داند اگر می‌خواهد نقل کند باید از کتابی که در آن نوشته شده یا از کسی که از او شنیده، نقل کند.

ضمن تحقیقی که صورت گرفت در هیچ منبع معتبر روایی اشاره نشده است که این جمله به عنوان روایت و کلام صادر از معصوم باشد؛ برخی از محققین می‌گویند: بهاء الدین عاملی به مثل‌هایی زیادی که در میان عرب زبان‌ها رایج بود و بر گرفته از قرآن کریم می‌باشد، پرداخته و آیاتی را که این مثل‌ها از آنها اتخاذ شده، ذکر کرده است که یکی از این مثل‌ها همین جمله‌ای است که در سؤال آمده است و بسیاری از مفسرین ذیل آیه: «وَ ما نَقَمُوا إِلَّا أَنْ أَغْناهُمُ؛ و زبان به عیب جویی و انکار نگشودند مگر پس از آنکه خدا و پیامبرش آنان را از فضل و احسان خود توانگر ساخت». از این جمله به عنوان ضرب‌المثل معروف میان عرب زبان‌ها یاد و مورد کار برد آن رامشخص نموده‌اند و برای توضیح مضمون آیه از آن استفاده کرده‌اند؛ این آیه درباره منافقان قریش و مدینه که خوبی پیامبر را به بدی پاسخ دادند نازل شده است، همان‌هایی که قبل از اظهار اسلام و پیش از آمدن حضرت رسول اکرم به مدینه، محتاج و فقیر بودند و چون اظهار اسلام کردند و قدم مبارک حضرت به مدینه رسید، ببرکت آن حضرت غنایم بسیار بدست ایشان آمد و توانگر شدند، اما به جای شکر نعمت کفران نعمت کردند. گویا این بی‌نیازی سبب کینه و دشمنی آنان با رسول خدا شد و این ضرب‌المثل معروف میان عرب‌ها مصداق پیدا کرد که می‌گویند: «اتق شر من احسنت الیه» یعنی بپرهیز از بدی آن کس که با او احسان کرده باشی.

گفت حقست این ولی ای سیبویه اِتَّقِ‌ مِنْ‌ شَرِّ مَنْ ‌ احْسَنْت الَيْهِ‌

مولوی از این عبارت در مثنوی معنوی خود بهره برده است.

محتوا

حال قطع نظر از روایت یا ضرب‌المثل بودن، جمله فوق دارای محتوا و پیام سازنده‌ای می‌باشد و آن این که انسان به معصومین اقتدا کند و فقط بخاطر رضای خداوند کمک و احسان کند و توقع کوچک‌ترین تشکری را از کسی نداشته باشد هرچند اکثر مردم ناسپاسی خواهند کرد. بنا بر این نباید اینگونه سخنان مستمسکی بشود برای خسّت و احتیاط‌های نابجای بندگان دنیا در خدمت به دیگران که می‌گویند به چه کسی اعتماد می‌توان کرد و چرا باید برای آدم‌های قدر نشناس خدمت کرد؟! به عبارت دیگر این گونه ضرب‌المثل در صدد منع انسان از خدمت به خلق خدا نیست هرچند اکثر آنان کسانی باشند که به جای سپاسگزاری کفران می‌کنند، بلکه درصدد توبیخ بیشتر انسان‌هایی قدر ناشناس و بر حذر بودن از خطر آنان است؛ آیت الله جوادی آملی ذیل آیه فوق از علامه طباطبایی که ایشان نیز از این جمله در خود المیزان به روایت تعبیر نکرده، نقل نموده که علامه طباطبایی می‌گوید در آیه «و ما نقموا الا أن أغناهم الله و رسوله من فضله» که در مقام سرزنش منافقان است، خداوند «أغناهم» را که سبب احسان و شکر گزاری است در جای چیزی به کار برده که سبب اسائه و خشم است تا منافقان را بیشتر نکوهش کند و بگوید اسلام امنیت، اقتصاد، ألفت و. . . را در میان شما جای گزین نا امنی، غارتگری، فقر و. .. کرد اگر دین ندارید دست کم آزادمرد باشید اگر اسلام نیاوردید، نظام اسلامی از شما توقع دارد که با اسلام و مسلمانان لا اقل دشمنی نکید.

شاید معنای دیگری این ضرب‌المثل این باشد: بهترین راه برای دفع شر انسانی که خبث باطن دارد و دارای روح آلوده می‌باشد، نیکی کردن به او است یعنی با احسان و نیکی کردن شرش را از خود دفع باید کرد و پستی او مانع نشود که از خوبی کردن به او دریغ شود.

نقض محتوا

امام علی(ع): إنّك إن أحسنت فنفسك تكرم و إليها تحسن؛ به راستى كه تو اگر احسان كنى نفس خود را گرامى داشته‌اى و در حقيقت به نفس خود احسان كرده‌اى.

تأیید محتوا

به باور برخی، آیه ۷۴ سوره توبه محتوای این جمله را تأیید کرده است. بر اساس این آیه، منافقان به عیب‌جویی و انکار نپرداختند مگر پس از آنکه مورد احسان خدا و پیامبر(ص) قرار گرفتند.

پیوند به بیرون

• بررسی جمله «اِتَّقِ شَرَّ مَنْ اَحْسَنتَ اِلَیْه» از حیث صدوری و سنجش مفهومی آن با آموز‌ه های دینی.