پیش نویس:خمس در اسلام

سؤال

در دیدگاه شیعه و سنی،‌ خمس چه جایگاهی دارد و احکام هر فرقه درباره آن چیست؟ آیا این حکم مخصوص به شیعه است؟

مفهوم شناسی خمس

تعریف لغوی و اصطلاحی

خمس در لغت به معنای "یک پنجم" است. در اصطلاح فقهی، به پرداخت یک پنجم از درآمدهای مشخص شده اطلاق می‌گردد. سید محمدکاظم طباطبایی یزدی در «العروة الوثقی» آن را به عنوان حق مالی واجب تعریف می‌کند که در شرع اسلام بر برخی اموال تعلق می‌گیرد.

از دیدگاه فقهی، خمس دارای دو بخش اصلی است: سهم امام(ع) و سهم سادات.برخی از فقها می‌گویند که در عصر غیبت، سهم امام(ع) به مجتهد جامع‌الشرایط یا مصارفی که وی تعیین می‌کند، پرداخت می‌شود. این تقسیم‌بندی خاص مذهب شیعه است و در دیگر مذاهب اسلامی چنین تقسیمی وجود ندارد.

مستندات قرآنی

آیه 41 سوره انفال اصلی‌ترین مستند قرآنی خمس است: ﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ؛ و اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز فرقان كه دو گروه به هم رسيدند نازل كرده‌ايم ايمان آورده‌ايد، بدانيد كه هرگاه چيزى به غنيمت گرفتيد خمس آن از آن خدا و پيامبر و خويشاوندان و يتيمان و مسكينان و در راه ماندگان است. و خدا به هر چيز تواناست.﴾(انفال:41) که علامه طباطبایی در کتاب تفسیرش به این نکته اشاره می‌کند که اگرچه ظاهر آیه درباره غنائم جنگی است، اما با توجه به روایات و سیره معصومین(ع)، این حکم توسعه مفهومی یافته و شامل موارد دیگری نیز می‌شود و این توسعه مفهومی بیشتر در فقه شیعه مورد توجه قرار گرفته است.

سیر تاریخی

کتب معتبر شیعی به تحول تاریخی خمس از صدر اسلام تا دوره ائمه پرداخته اند؛ در دوره پیامبر(ص)، خمس عمدتاً به غنائم جنگی اختصاص داشت و به عنوان منبع درآمد حکومت اسلامی مورد استفاده قرار می‌گرفت. پس از رحلت پیامبر(ص)، رویکرد به خمس دچار تحولاتی شد. دکتر محمدهادی یوسفی غروی در «موسوعة التاریخ الاسلامی» اشاره می‌کند که خلفا رویکرد متفاوتی به خمس داشتند و این امر باعث شد ائمه اطهار(ع) به تبیین دقیق‌تر احکام خمس بپردازند. در دوره ائمه(ع)، به تدریج خمس توسعه مفهومی یافت و شامل موارد بیشتری شد.