سیر تاریخی حرم پیامبر(ص) و ائمه(ع)
بناي گنبد پيامبران و امامان را چه سالي و توسط چه كساني به صورت گنبد طلايي با نقش هاي زيبا و نوراني در آمده است؟
بناي مقابر و گنبدهاي پيامبر و اهل بيت پاك ايشان از هنگام وفات هر يك از آنان توسط حكومتها و گروههاي مختلف از مردم عادي ساخته شده است. هر كس و هر خاندان يا هر حكومتي به فراخور علاقه، هنر و امكاناتي كه داشت در بناي اوّليه، بازسازي، گسترش، ترميم و تزئين اين بناها در دوران مختلف شركت داشته است. اين بناها در دوران مختلف با هنر و معماري مخصوص هر عصر و با بهترين مصالح قابل دسترس همان دوره ساخته شده اند.
مرقد رسول خدا(ص)
پيامبر اكرم(ص) در خانه خويش مدفون گرديد كه در شرق مسجد نبوي واقع شده بود و دري از آن خانه به مسجد باز مي شد. در سال ۱۷ هجري عمر بن خطّاب مسجد شريف را توسعه داد و ديوارهاي چوبي و برگي مسجد و روضه شريف نبوي را به ديوار سنگي و گلي تبديل كرد. عايشه همسر رسول خدا(ص) تا آخر عمر خويش از آن خانه استفاده مي‌كرد. بعد از مدفون شدن عمر بن خطاب در كنار پيامبر و ابوبكر، عايشه خانه را با پرده دو قسمت كرد و در قسمت شمالي آن زندگي مي كرد.
در سال ۸۱ ـ ۹۱ هجري قمري وليد بن عبد الملك مرواني مسجد مدينه را توسعه داد و عامل او عمر بن عبدالعزيز روضه شريف را به همان مساحت خانه رسول خدا(ص) بنا كرد و در اطراف آن ديوار پنج ضلعي كشيد. در سال ۶۶۸ حفاظي از چوب، توسط حكومت مماليك بحري براي قبر شريف ساخته شد كه سه در داشت. در سال ۶۷۸ گنبدي توسط حكومت مماليك بحري بالاي حجره شريف پيامبر ساخته شد كه از پايين مربع بود از بالا هشت ضلعي و با الواح سرب پوشيده شده بود. در سال ۸۸۷ گنبد نبوي تجديد بنا شد كه دوره حكومت مماليك چركسي بود و آنها براي حفاظ قبر شريف پنجره هايي از مس و آهن ساختند. در سال ۸۹۲ توسط مماليك چركسي گنبد نبوي با گچ سفيد تجديد بنا شد. در سال ۱۲۳۳، در عهد سلطان محمود عثماني بناي گنبد براي آخرين بار تجديد بنا شد. در سال ۱۲۵۳، سلطان عبداالحميد عثماني دستور داد گنبد را به رنگ سبز رنگ كنند.[۱] كه همچنان به همين شكل باقي است.
حرم امام علی(ع)
امير المؤمنين علی(ع) در سال ۴۰ هجري قمري به شهادت رسيد. مرقد شريف ايشان تا پايان دولت بني اميّه مخفي بود تا از جسارت بني اميّه و خوارج در امان بماند.
بعد از روي كار آمدن بني عبّاس آن مرقد نوراني توسط امام صادق(ع) آشكار گرديد. داوود بن علي عبّاسي متوفاي ۱۳۳ اوّلين كسي است كه صندوقي براي قبر پاك امام نصب كرد. وقتي حكومت عبّاسيان تثبيت شد و شيعيان از جسارت آنها به قبر امام هراسيدند از زيارت آن خودداري كردند تا اينكه باز مكان آن مخفي بماند. در زمان هارون الرشيد در اثر كرامتي كه از اين مرقد آشكار شد باز اين مكان نمايان شد. هارون براي مرقد شريف احترام گذاشت و قبر پاك علي(ع) را عمارت نمود و براي آن قبّه اي از گل سرخ ساخت كه چهار در داشت. اين عمارت را منسوب به سالهاي ۱۷۰ يا ۱۷۵ مي دانند. در سال ۲۸۰ محمّد بن زيد الداعي از حاكمان حكومت خود مختار علويان طبرستان براي قبر شريف گنبد و ديوار و صحن ساخت چرا كه ساختمان هارون الرشيد توسط متوكل خليفه ديگر عباسي خراب شده بود. در سال ۳۶۹ عضد الدوله ديلمي از سلاطين آل بويه حرم شريف را باز سازي و ساختمان حرم را از نو بنيان نهاد. اين عمارت در دوران سلاطين ديگر آل بويه و بني عبّاس و ايلخانان، تعميرات و اصلاحات زيادي به خود ديد. در سال ۷۵۵ عمارت عضد الدوله در حادثه آتش سوزي خراب شد. لذا در سال ۷۶۰ توسط ايلخانان بناي جديدي ايجاد شد. در دوره صفوي شاه عبّاس اوّل عمارت ايلخانان را اصلاح و روضه منوره و گنبد مطهره و صحن شريف را تعمير نمود. در سال ۱۰۴۲ تا ۱۰۴۵ عمارت پنجمي بر روي قبر شريف از نو بنيان نهاده شد و همين عمارت تا كنون پايدار مانده است. اين بازسازي توسط شاه صفي پسر شاه عبّاس اوّل صورت گرفت چرا كه در اثر گذشت روزگار شكافهايي در گنبد به وجود آمده بود و صحن حرم تنگ بود. در سال ۱۳۱۵ نيز توسط سلطان عبد الحميد عثماني اصلاحاتي در حرم علوي ايجاد شد. در دوران عثماني توسط دولت عثماني و دولتهاي افشاريه و قاجاريه ايران چندين بار اصلاحات متعددي در حرم ايجاد شده است. بعد از تجزيه عثماني و تشكيل كشور جديد عراق بيشتر تعميرات توسط ثروتمندان مؤمن صورت گرفته است نه دولتها.[۲]
مرقد ائمهٔ بقیع(ع)
قبر شريف امامان بقيع خانه اي بوده متعلّق به عقيل بن ابي طالب. تبديل خانه عقيل به حرم و زيارتگاه عمومي در دوران خلافت سفّاح عبّاسي ۱۳۲ ـ ۱۳۶ و يا در اوائل خلافت منصور ۱۳۷ ـ ۱۵۸ به وسيله يكي از اين دو خليفه و يا به وسيله بني الحسن و شيعيان مدينه و يا هماهنگي هر دو جناح با اهداف مختلف صورت گرفته است. در سالهاي ۱۷۰ ـ ۱۹۳ هارون الرشيد به اين حرم توجّه و در تعمير آن نقش داشته است. در قرن پنجم به دستور مجد الملك قبّه اي براي حرم امامان بقيع ساخته مي شود. كه توجّه مورخان و جهانگردان را به خود جلب مي نمود. مجد الملك ابو الفضل اسعد بن محمّد بن موسي البراوستاني القمي وزير بركيارق از سلاطين سلجوقي است. اوّلين تعمير حرم بقيع در سال ۱۵۱۹ ه مستر شد به دستور مسترشد بالله خليفه عبّاسي انجام گرفت. دوّمين تعمير در سالهاي ۶۲۳ و ۶۴۰ به وسيله مستنصر بالله خليفه ديگر عبّاسي صورت گرفت. تعمير سوّم در اوائل قرن سيزدهم هجري به دستور سلطان محمود عثماني صورت گرفته است.
در قرن چهاردهم (۱۳۴۴ ه.ق) خاندان سعودي با پشتوانه عقايد وهّابيّت ساختمان قبور امامان بقيع و ديگر آثار باقي مانده از اهل بيت و مرقد حضرت حمزه و بيت الاحزان حضرت فاطمه را خراب كردند.[۳]
حرم امام حسین(ع)
پس از واقعه عاشورا قبيله بني اسد بدن مبارک امام حسين(ع) را به خاك سپردند و مسجدي نيز در كنار قبر بنا كردند. بعد از مدّتي مختار بن ابو عبيده ثقفي بنايي بر روي قبر بر پا نمود. اين مسجد تا زمان هارون الرشيد وجود داشت و هارون آن را خراب كرد و آثار قبر را محو كرد. دوّمين بار در سال ۱۹۳ به دستور هارون و به گمان عدّه اي به دست مأمون بعد از اين تاريخ بناي جديدي احداث شد. در زمان مأمون براي مرقد شريف بناي بلندي بر پا گرديد كه تا سال ۲۳۲ باقي بود. از سال ۲۳۲ تا ۲۴۷ در مدّت پانزده سال، چهار مرتبه بناي حرم به دستور متوكل عبّاسي تخريب و روي آن كشاورزي كردند. پس از به خلافت رسيدن منتصر عبّاسي در سال ۲۴۷ سوّمين بنا روي قبر ساخته شد. در ذي حجّه ۲۷۳ بناي ساخته شده توسط منتصر فرو ريخت. قبر شريف امام حسين (،) در ظاهر به مدّت ده سال بدون سقف بود. در سال ۲۸۳ محمد بن زيد بن حسن ملقب به داعي صغير ـ حاكم علويان طبرستان در زمان معتضد عبّاسي ـ آن را تجديد بنا كرد.
در سال ۳۶۹ در زمان طائع خليفه عبّاسي توسط سلطان عضد الدوله پنجمين بناي مرقد مقدس ساخته شد. در سال ۴۰۷ حريق وحشتناكي نيمه شب ماه ربيع الاوّل حرم را فرا گرفت. ابن سهلان رامهرمزي وزير سلطان آل بويه در ماه ربيع الثاني به وزارت رسيد و ديوار خارجي را تجديد بنا كرد و بناي تازه اي بهتر از پيش بر روي قبر مطهر ساخت. بناي آل بويه بيش از سيصد و شصت سال عمر كرد و شاهد سقوط دولت عبّاسي و تشكيل دولت مغولي ايلخاني و آل جلاير در عراق بود. بناي عمارت موجود فعلي در زمان سلطان اويس پسر شيخ حسن جلايري اتمام يافته است و بعد از او پسرانش امور باقي مانده را تكميل كردند. يعني بناي فعلي از سال ۷۶۷ تا ۷۶۸ ساخته و تكميل شده است.
از سال ۹۱۴ ـ ۹۳۲ عراق به سلطه حكومت صفوي در آمد لذا به دستور شاه اسماعيل اصلاحات و تزيينات و تعميراتي در حرم مقدس امام حسين(ع) انجام شد. در سال ۹۴۱ عراق دوباره به دست عثماني ها افتاد و سلطان سليمان قانوني در رقابت با پادشاهان صفوي به عتبات عاليات خدمت هاي زيادي كرد و با ايجاد سدّي شهر كربلا را از خطر سيل نجات داد كه اين سدّ تا امروز هم به نام سدّ سليمانيّه معروف است. از سال ۹۳۰ ـ ۹۸۴ شاه طهماسب صفوي چندين بار تعميراتي را در حرم امام حسين(ع) انجام داد. از سال ۹۹۶ ـ ۱۰۳۸ شاه عبّاس كبير براي صندوق قبر شريف شبكه ساخت. بعد از صفويه حكومت افشاريان خصوصاً نادرشاه با دست يابي به غنايم هندوستان در مرمّت و نگهداري و تزيين حرم بسيار كوشيد. براي اوّلين بار در حكومت قاجاريّه گنبد حرم طلا كاري شد چنانكه در عرض شصت و پنج سال اوّل حكومت قاجاريان گنبد حرم سه مرتبه طلا كاري شد. بعد از فروپاشي عثماني و تشكيل عراق در سال ۱۳۵۸ هجري قمري سلطان سيّد طاهر سيف الدين گنبد و دو مناره حرم را با طلاي هندوستان دوباره طلاكاري كرد.[۴]
حرم امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)
در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ هجري قمري امام موسي الكاظم(ع) به شهادت رسيد و پيكر پاكش به مقابر قريش در حاشيه بغداد حمل و در آنجا دفن گرديد. در آخر ذي القعده سال ۲۲۰ امام جواد(ع) نیز به شهادت رسيد و در كنار تربت جدّش موسي بن جعفر(ع) دفن گرديد. بعد از دفن امام جواد(ع) به مرور زمان بنايي بر قبر شريف آن دو امام ساخته شد و از اطراف به زيارت آن مي رفتند به گونه اي كه تا سال ۲۸۶ حرم كاظمين بنايي مخصوص داشته است. در كتب تاريخي مربوط به دوران قبل از آل بويه عبارت «تربت ابن ابراهيم موسي» به چشم مي خورد و از اين عبارت چنين استفاده مي شود كه در آنجا گنبدي بوده كه شامل هر دو قبر شريف بوده است، چون تربت بر قبري گفته مي شود كه گنبد داشته باشد. در سال ۳۳۴ مغز الدوله آل بويه بغداد را به تصرف خود در مي آورد و در سال ۳۳۶ دستور مي دهد حرم كاظمين را تجديد بنا كنند. وي ساختمان تازه اي ساخت و ضريح و دو گنبد از چوب ساج روي آن دو قبر بنا كرد. در سال ۴۴۳ حرم كاظمين غارت و به آتش كشيده شد و ضريح و گنبدهاي حرم در آتش سوخت. در سال ۴۴۴ بساسيري و ملك رحيم به كمك هم اقدام به بازسازي و تجديد بناي آن كردند. در سال ۴۹۰ مجد الملك ابوالفضل براوستاني قمي دستور تعمير و باز سازي حرم را صادر كرد و دو گلدسته براي آن ساخته شد و همچنين گنبد حرم كاشي كاري و خاتم كاري گرديد. در سال ۵۷۵ الناصر دين الله عبّاسي گلدسته هاي متعددي را براي حرم كاظمين ساخت. در سال ۶۲۳ مستنصر عبّاسي تالار حرم را توسعه داد. در محرم سال ۶۵۶ بغداد توسط مغول اشغال شد در اثر اين اشغال حرم كاظمين در آتش سوخت. امير قراتاي به بغداد وارد شد و عماد الدين عمر بن محمّد قزويني را به قائم مقامي انتخاب كرد، وي نيز شهاب الدين علي بن عبدالله را به سمت رياست اوقاف تعيين نموده و دستور بازسازي مسجد جامع و حرم امام كاظم و امام جواد(ع) را به وي داد.
در سال ۷۶۹ سلطان اويس جلايري اقدام به تعمير حرم نمود و دو گنبد و دو مناره ساخت. در سال ۹۱۴ شاه اسماعيل وارد بغداد شد و دوران تركمن ها پايان يافت. شاه اسماعيل دستور تخريب ساختمان و بناي قبلي حرم و تجديد دوباره آن را صادر كرد. اسكلت امروزين حرم و روضه منوره و رواقها و دو گنبد و دو صندوق و گلدسته هاي امروزين حرم كاظمين از آثار دوران صفويه است.[۵]
حرم امام رضا(ع)
قريب به چهار صد سال بر قبر حضرت امام رضا(ع) عمارتي لايق نبود و اندك بنايي كه بود از ساخته‌هاي حُميد بن قحطبه طائي حاكم توس در زمان هارون الرشيد بود. وقتي هارون مُرد او را در همان خانه حُميد دفن كردند و بعد از آن حضرت رضا(ع) را در آن مدفون ساختند. تا چهار صد سال مرقد امام در خارج از شهر توس در اراضي سناباد بدون خانه و مكان و اجتماع و زائر و بدون خادم و فراش و دربان بود. در سال ۵۱۲ يا ۵۱۵ و در دوران حكومت سلجوقيان بناي جديد و گنبدي بر روي مرقد امام رضا(ع) ساخته مي شود كه به امر سلطان سنجر سلجوقي و به سرپرستي شريف الدّين ابو طاهر قمي و به مباشرت ابوالقاسم احمد بن علي بن احمد علوي از نقيبان ناحيه توس انجام گرفته است.
بعد از حمله مغول خساراتي به حرم رضوي وارد مي شود كه اندك بوده است. خرابيهاي حمله مغول در دوران حكومت سلطان محمّد خدابنده (الجاتيو) از سلاطين ايلخاني مرمّت شد. گنبد امام رضا(ع) تا سال ۹۳۳ كاشي كاري بوده است و در اين سال شاه طهماسب اوّل بدون آنكه تغييري در قسمتهاي اصلي بنا ايجاد شود دستور داد تا كاشيهاي گنبد را تبديل به خشتهاي طلا نمايند. خشتهاي طلا در هجوم عبد المؤمن خان ازبك به يغما برده شد، لذا براي بار دوّم در سال ۱۰۱۰ ه.ق به دستور شاه عبّاس كبير با خشت زر تزيين شد. در سال ۱۰۶۸ در اثر زلزله شديدي، شكاف در گنبد پيدا شد كه به دستور شاه سليمان صفوي، مرمّت و طلاكاري شد.[۶]
حرم امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)
امام هادي(ع) خانه اي از دليل بن يعقوب نصراني خريد و وقتي امام به شهادت رسيد در وسط همان خانه دفن گرديد. بعد از شهادت امام حسن عسكري(ع) ايشان نيز در كنار پدر بزرگوارش دفن گرديد. اين خانه آباد و بزرگ بود و تا دوره خلافت المعتضد عبّاسي بر جاي بود. در اين دوره بر ديوار خانه پنجره اي نصب كردند كه بر خيابان اشراف داشت و مردم امام هادي و امام حسن عسكري(ع) را از پنجره زيارت مي كردند. اين اوضاع تا سال ۳۲۸ ادامه داشت تا اينكه سامرا و محله عسكر خالي از سكنه شد چرا كه دوباره بغداد به پايتختي انتخاب شده بود. در سال ۳۳۳ توسط دولت آل حمدان اوّلين قبّه بر قبر شريف عسكريين بنا شد.
در سال ۳۳۷ عمارت جديدي توسط سلطان احمد معز الدوله سوّمين سلطان آل بويه بنا شد و سامراء دوباره مسكوني گرديد. معز الدوله ضريحي از چوب براي قبر امام هادي و امام عسكري(ع) ساخت و براي حرم هداياي زيادي بخشيده و خادم و صاحب براي آن تعيين كرد.
در سال ۳۶۸ امير عضد الدوله دستور به بازسازي روضه مباركه با چوبهاي محكم از ساج داد و صحن شريف را توسعه داد. در سال ۳۴۵ براي پنجمين بار امير ارسلان بساسيري امر به باز سازي حرم عسكريين داد و دو ضريح براي بارگاه آنها ساخت. در سال ۳۹۵ حرم مبارك توسط سلطان بركيارق سلجوقي تعمير شد و درهايي با چوب گرانقيمت براي حرم درست شد و صحن حرم و رواقها توسعه يافتند.
در سال ۶۰۶ ناصر عبّاسي قبّه و مأذنه هاي حرم را تعمير و روضه شريف را تزيين كرد. در سال ۶۴۰ در دوره مستنصر عبّاسي و سرپرستي احمد بن طاووس بر حرم شريف آتشي در افتاد و ضريح امام هادي و امام حسن عسكري(ع) در آتش سوخت. خليفه اقدام به بازسازي مشهد مقدس و ضريح شريف دو امام كرد. در سال ۷۵۰ ابو اويس حسن جلايري ضريح امامان حرم سامرا را تزيين و گنبدي براي حرم قرار داد.
در سال ۱۱۰۶ حريق ديگري در حرم سامرا افتاد و به دستور سلطان حسين آخرين پادشاه صفوي حرم تجديد بنا شد و ضريح مشبكي را به همراه صندوقهايي براي قبرهاي مبارك ساختند كه اين آثار تاكنون باقي مانده اند. در سال ۱۲۰۰ احمد خان دنبلي از حاكمان آذربايجان روضه شريف و سرداب را تعمير كرد و صحن‌ها و رواقهاي جديدي ساخت. احمد خان دستور داد كه روضه و سرداب و ايوان و رواقها و صحن حرم به شيوه و ترتيب بناء نجف اشرف ساخته شوند. لذا بهترين اساتيد و مهندسين و بنّاها را از ايران به عراق فرا خواند. در سال ۱۲۲۵ امير حسين قلي خان پسر احمد خان كارهاي ناقص پدر را تكميل كرد.[۷] در قضيه اخير (۱۳۷۵ ش) حرم شريف توسط تروريستهايي كه از سوي (آمريكا و انگليس) اشغالگران حمايت مي‌شدند بوسيله بمب گذاري تخريب شده و گنبد و بارگاههاي اين حرم شريف منهدم گرديده كه توسط شيعيان بزودي بهتر و باشكوه‌تر از دوره‌هاي قبل تعمير خواهد شد به ياري خداوند متعال در اين عمليات تخريبي دست سه گروه بيشتر نمايان است كه عبارت از صهيونيستها و وهابيان و بعثي‌هاي باقي مانده از حكومت صدام هستند به يقين اين بارگاه دوباره سر به آسمان برخواهد افراشت و نام ائمه هميشه جاويد است ولي نام سيه رويان تبهكار به ننگي و خيانت شناخته شده و عذات الهي آنها را فراخواهد گرفت.
درباره تاريخ احداث و تعمير حرمهاي شريف پيامبر و اهل بيت به صورت جمعي كتابي وجود ندارد بلكه بايد به تاريخ شهرهايي كه اين پاكان در آن دفن شده اند مراجعه كرد.
مطالعهٔ بیشتر
۱. تعمير و توسعه مسجد شريف نبوي، ناجي محمّد حسن عبد القادر الانصاري
۲. نجف اشرف در ادوار زمان، محقق ورسي
۳. تاريخ حرم ائمه بقيع، محمد صادق نجمي
۴. تاريخ كربلا و حاير حسين، محمّد جواد كليد دار
۵. تاريخ حرم كاظمين، شيخ محمّد آل ياسين
۶. تاريخ مشهد، از محمّد رضا قصّابيان.
منابع
- ↑ ناجي، محمّد حسن عبد القادر الانصاري، تعمير و توسعه مسجد شريف نبوي، عبد المحمّد آيتي، تهران، نشر مشعر، بهار ۱۳۷۸ ه ش، صص ۶۸ ـ ۷۱.
- ↑ محقق ورسي، نجف اشرف در ادوار زمان، مشهد مقدس، انتشارات محبّ، ۱۳۵۷، صص ۲۳ ـ ۳۵.
- ↑ نجمي، محمد صادق، تاريخ حرم ائمه بقيع، تهران، مشعر، ۱۳۸۰، صص ۸۱ ـ ۹۶.
- ↑ كليد دار، دكتر محمّد جواد، تاريخ كربلا و حاير حسين، ترجمه صدر هاشمي، محمّد اصفهان، بي نا، ۱۳۳۷ ش، صص ۱۰۹ ـ ۱۹۸.
- ↑ آل ياسين، شيخ محمّد، تاريخ حرم كاظمين، ترجمه اكبري، غلامرضا، مشهد، كنگره جهاني امام رضا، ۱۳۷۱، صص ۱۹ ـ ۶۳.
- ↑ قصّابيان، محمّد رضا ، تاريخ مشهد، مشهد، انصار، ۱۳۷۷، صص ۲۴۲ ـ ۲۴۴.
- ↑ محلاّتي، ذبيح الله، تاريخ سامرّا، تهران، اسلاميّه، ۱۳۸۸ ه.ق، ج۱، صص ۲۵۳ ـ ۳۲۵.