مصباح الهدایة و مفتاح الكفایة

سؤال

آیا سند کتاب مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، صحیح و معتبر است؟

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة اثری عرفانی و به زبان فارسی، از عارف و صوفی مشهور قرن هشتم عزالدین محمود کاشانی است.

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة
اطلاعات کتاب
نویسنده	عزالدین محمود کاشانی
تاریخ نگارش	قرن هشتم
موضوع	عرفان و تصوف
زبان	فارسی
به تصحیح	جلال‌الدین همایی

مؤلف

عزالدین محمود کاشانی، از علما و عرفای برجسته قرن هشتم هجری، او از علمای اهل تسنن، در فروع مذهب، شافعی و در اصول عقاید اشعری است. او در ادبیات، فلسفه، عرفان، کلام، حدیث و فقه تبحر داشت. مصباح الهدایه مهمترین اثر اوست.

معرفی و جایگاه

مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة، تبلور عینی تلفیق شریعت و طریقت و جدایی ناپذیری آن هاست. در تمام این اثر، پیوستگی و ارتباط و وحدت میان لایه های شریعت و طریقت دیده می شود. کاشانی در این اثر، فقه و تصوف را در کنار هم قرار داده و آنچنان به هم آمیخته که تغایری بین آنها دیده نشوند. خواننده آن، گاه با اثری صوفیانه مواجه می شود که با آداب طریقت پرداخته و عقاید و رسوم خانقاه نشینان را به تصویر کشیده و گاه با کتابی فقهی و اخلاقی که جزء به جزء احکام ظاهری شریعت را تشریح کرده و بر التزام عملی به آن اهتمام داشته است.

اشخاصى همچون جامى در« نفحات الانس» و مرحوم نايب الصدر در« طرائق الحقائق» كه به بيان شرح حال عز الدين محمود كاشانى پرداخته‏اند و يا مانند حاجى خليفه در« كشف الظنون» كه به معرّفى كتاب« مصباح الهداية» اهتمام داشته‏اند، عموماً وى را جزء مترجمان و شارحان دانسته‏اند و كتاب او را جزء ترجمه‏هاى فارسى« عوارف المعارف» معرّفى نموده‏اند؛ در حالى كه اين كتاب، به تصريح خود مؤلّف، در مقدّمه و از روى مقايسه هر دو كتاب با يك‏ديگر، كتاب مستقلّى در تصوّف است كه اكثر اصول و فروع« عوارف المعارف» را شامل مى‏شود، ولى در نقل حكايات و روايات، سلسله اساتيد را كه سهروردى آورده، حذف كرده و مطالب را به ترتيب كتاب« عوارف المعارف» نياورده، بلكه خود در ترتيب باب‏ها و فصول، شيوه خاصّى را انتخاب نموده كه با كتاب« عوارف المعارف» تفاوت دارد و هم‏چنين مطالبى را از خود بر آن افزوده است و در واقع مى‏توان گفت كه كتاب« مصباح الهداية» برداشت و ترجمه آزادى از كتاب« عوارف المعارف»، به زبان فارسى است.

محتوا

كتاب مصباح الهدايه مشتمل است بر ده باب و هر بابى ده فصل كه مجموع يك‏صد فصل مى‏شود: باب اوّل در اعتقادات 2- علوم 3- معارف 4- اصطلاحات صوفيان 5- مستحسنات متصوّفه 6- آداب 7- اعمال 8- اخلاق 9- مقامات 10- احوال.

مطالب كتاب بطور كلّى هفت قسمت است: 1- اصول عقايد دينى از توحيد و نبوّت و معاد و متعلّقات آنها 2- علوم و معارف از قبيل علم فريضه و فضيلت و معرفت خواطر و تحقيق در وحى و الهام و كشف و شهود 3- اصطلاحات و مستحسنات صوفيّه مانند جمع و تفرقه و سكر و صحو و الباس خرقه و اساس خانقاه 4- آداب و رسوم فردى و اجتماعى مثل تجرّد و تأهّل و آداب شيخ و مريد و تعهّدات نفس از غذا خوردن و لباس پوشيدن و مانند آن 5- اعمال مذهبى از واجبات و مستحبّات، و اين قسمت به‏منزله كتابى است جامع مسائل فقهى از فرائض و سنن و ادعيه و اوراد و اذكار مأثوره 6- اخلاق همچون راستى و احسان و بردبارى و بذل و مواسات و محبّت نوع‏

مصباح الهداية و مفتاح الكفاية، مقدمه، ص: 34 7- مقامات و احوال سالكان از مقام توبه تا حال اتّصال.

از جمله محاسن و مزاياى اين كتاب كه آن را از ديگر مؤلّفات نوع خود ممتاز مى‏سازد و بر اعتماد خواننده و اهميّت كتاب مى‏افزايد آنست كه مؤلّفش عالمى محقّق بوده و از حكمت و كلام و حديث و فقه و روايت اطّلاع كافى داشته و هيچ مطلبى را بدون مبنى و مدرك علمى و هيچ روايت و حكايتى را بدون مأخذ و سند معتبر در نوشته‏هاى خود بقلم نياورده است، برخلاف بسيارى از مؤلّفان بعد از عهد مغول تاكنون كه اصلا روح تحقيق و كنجكاوى ندارند و در نقل روايات و حكايات بسند و مأخذ معتبر پابند نيستند.ص۳۴.

...

تیتر

يكى از آثار گرانبهاى نثر فارسى و ذخاير ادبى و غنائم ملّى ما متعلّق بقرن هشتم هجرى مى‏باشد و خوشبختانه از دستبرد حوادث مصون مانده تا بدست ما رسيده و در موضوع خود كه عبارت از تصوّف و اخلاق باشد در ميان آثار فارسى قرن هفتم ببعد ممتاز و منحصر بفرد است.ص۳۲

اشخاصى كه متعرّض ترجمه حال عز الدّين محمود شده‏اند از قبيل جامى در نفحات الانس و مرحوم نايب الصّدر در طرائق، الحقائق، يا به معرّفى كتاب مصباح الهدايه پرداخته‏اند مانند حاجى خليفه در كشف الظنون، عموما عز الدّين محمود را در جزو مترجمان و شارحان و كتاب او را جزو شروح و ترجمه‏هاى فارسى عوارف المعارف ضبط كرده‏اند، و حال آنكه اين كتاب بتصريح خود مؤلّف در مقدّمه و از روى مطابقه دو كتاب با يكديگر كتاب مستقلّى است در تصوّف كه اكثر اصول و فروع عوارف المعارف را شامل و متضمّن است، باين طريق كه مؤلّف آن در درجه اوّل بكتاب عوارف نظر داشته و كتاب مصباح الهدايه را چنان پرداخته كه متضمّن رئوس مطالب مهمّ عوارف درآمده امّا در نقل حكايات و روايات سلسله اسانيد را كه سهروردى آورده حذف كرده و مطالب را نيز بترتيب كتاب عوارف المعارف نياورده بلكه خود در تبويب و ترتيب فصول طرزى مخصوص انتخاب نموده كه با ترتيب عوارف المعارف كاملا فرق دارد و نيز مطالبى از خود بر افزوده است و ما در فصل ديگر راجع بمآخذ و مصادر مصباح الهدايه بتفصيل دراين‏باره سخن خواهيم گفت.

بالجمله مصباح الهدايه در جزو كتب فارسى كه از روى مآخذ و مصادر عربى نوشته شده است نسبت بكتاب عوارف المعارف از سنخ كتاب اخلاق ناصرى خواجه نصير الدّين طوسى بايد شمرد نسبت بكتاب الطّهاره يا تهذيب الاخلاق ابو على مسكويه نه از نوع ترجمه و شرح اصطلاحى معمولى نظير ترجمه تاريخ و تفسير طبرى و شرح صحيفه سجّاديّه و شرح فصوص ركن الدّين شيرازى (بابا ركن الدين مسعود بن عبد اللّه بيضاوى مدفون باصفهان متوفّى روز يكشنبه 26 ربيع الاوّل سال 769) و امثال آنها چيزى كه هست در كتاب مصباح الهدايه بعضى موارد عبارت عوارف را بدون كم و زياد به فارسى ترجمه كرده و در پاره‏اى از موارد عين عبارت عربى و در بيشتر مواضع حاصل مقصود را بعنوان گفتار و عقيده شيخ الاسلام آورده و عقيده او را بعد از نقل اقوال، فصل الخطاب مقال قرار داده است. و هر كجا در اين كتاب عنوان شيخ الاسلام گفته مى‏شود مراد همان شيخ الاسلام شهاب الدّين عمر سهروردى مؤلّف عوارف المعارف است.

مصباح الهداية و مفتاح الكفاية، مقدمه، ص: 38 پس كتاب مصباح الهدايه را ترجمه و شرح فارسى عوارف المعارف باصطلاح خاصّى كه در باب ترجمه و شرح متداول است نتوان شمرد جز باين اعتبار كه بقول خود مؤلّف اكثر اصول و فروع كتاب عوارف را شامل و متناول است و در ضمن مطالب بيشتر نوشته‏هاى آن كتاب به فارسى ترجمه و شرح شده است. و شايد به همين ملاحظه باشد كه مصباح الهدايه را در جزو ترجمه‏ها و شروح فارسى عوارف ضبط كرده‏اند.