پیش نویس:مالیات

سؤال

مالیات چیست؟ آیا پرداخت مالیات یک وظیفه شرعی است؟

تعریف مالیات

مالیات در نظام اسلامی به‌عنوان وسیله‌ای برای گسترش عدالت، برقراری قسط و برآوردن نیازهای مادی و معنوی جامعه تعریف می‌شود. به عبارت دیگر مالیات یکی از ارکان اقتصادی دولت‌ها در جوامع مدرن است که برای تأمین هزینه‌های عمومی و توسعه کشور دریافت می‌شود. مالیات را می‌توان به عنوان یک ابزار حکومتی جهت توزیع مجدد ثروت، تأمین هزینه‌های زیرساختی و ایجاد تعادل اقتصادی در جامعه تعریف کرد و همچنین به بیان دیگر، مالیات نوعی پرداخت الزامی است که دولت از افراد و شرکت‌ها دریافت می‌کند تا هزینه‌های عمومی مانند آموزش، بهداشت، امنیت و رفاه اجتماعی را تأمین نماید. این پرداخت‌ها معمولاً بر اساس قانون تعیین می‌شود و انواع مختلفی مانند:

• مالیات بر درآمد
• مالیات بر ارزش افزوده
• مالیات بر دارایی
• مالیات بر واردات و صادرات

از منظر اسلام

در فقه اسلامی، مالیات به طور کلی در دو دسته قابل بررسی است:

1. وجوه شرعی ثابت: شامل زکات، خمس، جزیه و خراج که در قرآن و سنت مورد تأکید قرار گرفته‌اند.
2. مالیات حکومتی (حسبه): وجوهی که حکومت اسلامی برای تأمین نیازهای عمومی جامعه دریافت می‌کند.

وجوه شرعی ثابت

فقهای شیعه و اهل سنت اتفاق نظر دارند که زکات و خمس از وجوه شرعی ثابت هستند. زکات بر گروه‌های خاصی از اموال مانند گندم، جو، طلا، نقره، گاو و گوسفند واجب است و مصرف آن نیز در قرآن مشخص شده است (سوره توبه، آیه ۶۰). خمس نیز به عنوان مالیات شرعی، شامل یک پنجم درآمدهای خاص مانند غنائم جنگی، معادن و سود سالانه تجارت می‌شود. (منبع: کلینی، محمد بن یعقوب. "الکافی"، دارالحدیث، قم، ۱۴۲۹ق، ج ۴، ص ۱۹۴.)

مالیات حکومتی

یکی از مهم‌ترین مباحث در فقه حکومتی، مشروعیت مالیات‌های حکومتی است. در دوره‌های مختلف، حکومت‌های اسلامی برای تأمین نیازهای عمومی، مالیات‌هایی را بر مردم وضع کرده‌اند که برخی از فقها آن را بر اساس اصل "ولایت فقیه" یا "مصلحت عمومی" مشروع می‌دانند.

دیدگاه فقهای اهل سنت

بسیاری از فقهای اهل سنت معتقدند که حاکم اسلامی می‌تواند مالیات‌هایی را که به نفع جامعه است، وضع کند. ابن تیمیه معتقد است که اگر منابع سنتی مانند زکات و خمس پاسخگوی نیازهای حکومتی نباشند، دولت می‌تواند بر اساس مصالح عمومی مالیات دریافت کند. (منبع: ابن تیمیه، احمد بن عبدالحلیم. "مجموع الفتاوی"، دار ابن حزم، بیروت، ۱۴۲۵ق، ج ۲۵، ص ۷۲.)

دیدگاه فقهای شیعه

بسیاری از فقهای شیعه مانند محقق کرکی و علامه حلی معتقدند که در زمان غیبت امام معصوم (ع)، ولی فقیه اختیار وضع مالیات را دارد. امام خمینی (ره) در کتاب "البیع" تأکید دارد که حکومت اسلامی می‌تواند برای نیازهای عمومی جامعه مالیات وضع کند، مشروط بر اینکه این امر در چارچوب عدالت و مصلحت عمومی باشد. (منبع: خمینی، روح‌الله. "البیع"، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، تهران، ۱۴۰۶ق، ج ۲، ص ۴۶۲.)

ادله قرآنی و حدیثی

برخی فقها به آیاتی از قرآن استناد می‌کنند که نشان می‌دهد مسلمانان موظف به پرداخت هزینه‌های عمومی جامعه هستند:

• آیه 245 سوره بقره: "مَن ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَيُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِيرَةً" (چه کسی به خدا قرض نیکو می‌دهد تا خدا آن را برای او چندین برابر کند؟) برخی مفسران این آیه را به حمایت مالی از حکومت اسلامی تفسیر کرده‌اند.
• حدیث پیامبر (ص): "کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته" (همه شما نگهبان هستید و همه در برابر امور تحت نظارت خود مسئولید) [مسلم نیشابوری، صحیح مسلم، ج۱، ص۴۳، دارالفکر، ۱۴۱۴ق].

نظر فقها

• شیخ طوسی در المبسوط بیان می‌کند که در حکومت اسلامی، تأمین هزینه‌های عمومی بر عهده حکومت است و این هزینه می‌تواند از منابع شرعی مانند زکات، خمس و همچنین درآمدهای دیگر مانند مالیات تأمین شود [شیخ طوسی، المبسوط، ج۲، ص۲۵۳، دارالکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق].
• محقق حلی در شرایع الاسلام تأکید دارد که در صورتی که منابع شرعی مانند خمس و زکات برای تأمین هزینه‌های حکومت کافی نباشد، اخذ مالیات از مردم تحت عنوان "مصلحت عمومی" مجاز است [محقق حلی، شرایع الاسلام، ج۱، ص۲۴۵، مؤسسه نشر اسلامی، ۱۴۲۰ق].
• آیت‌الله سیستانی در استفتائات خود اشاره کرده‌اند که مالیات دولتی اگر برای رفاه عمومی و تأمین نیازهای جامعه باشد و در جای درست مصرف شود، پرداخت آن از نظر شرعی جایز است [سایت رسمی دفتر آیت‌الله سیستانی، استفتائات، بخش احکام مالیاتی