هستی از نظر فلسفه و عرفان (کتاب)

سؤال

کتاب هستی از نظر فلسفه و عرفان از کیست و چه محتوایی دارد؟

...

معرفی

نخستین اثر تألیفی مهم آشتیانی رسالۀ هستی از نظر فلسفه و عرفان است که بر مبنای تقریرات او در دانشکدۀ الٰهیات در ۱۳۳۸ ش، گویا «در ۲۰ روز ... به سلک تحریر» کشیده شده است (آشتیانی، همان، ۱۸). رفیعی‌ قزوینی در تقریظی بر این رساله، آن را «بهترین کتابی» می‌داند که در مباحث راجع به وجود نوشته شده است (ص ۹۰). این رساله از نخستین رساله‌های مستقل در باب وجود است که به مشرب صدرالمتألهین تألیف شده، و در آن همۀ مباحث وجود، تعریف وجود، اصالت وجود و اعتباری‌بودن ماهیت، ادلۀ اصالت وجود، تشکیک وجود، و وجود حق تعالى و صفات او، به دو طریقۀ حکما و عرفا مورد بحث و تحقیق قرار گرفته است. آشتیانی در این رساله از مشرب ملاصدرا دفاع نموده و وجه فساد اقوال حکمای متقدم مانند شهاب‌الدین یحیى سهروردی، فخرالدین رازی، قاضی سعید قمی و عبدالرزاق لاهیجی را در این باره بیان داشته، و بر آنها مناقشه کرده است. افزون بر این، آشتیانی بحث مفصلی نیز دربارۀ «اوهام» حائری مازندرانی آورده است که اندکی پیش‌از آن، حائری در کتاب حکمت بوعلی سینا (۲ / ۳۵۴ بب‍‌ ) از موضع اعتباری‌بودنِ وجود نزد شیخ‌الرئیس، دفاع کرده بود. آشتیانی به تفصیل وجه فساد و ایرادهای حائری را توضیح داده، و بـر آنها منـاقشه کـرده است (هستی ... ، ۹۸ بب‍ ‌). هستی از نظر فلسفه و عرفان رساله‌ای معتبر در شرح مباحث وجود بر مشرب اصالت وجود ملاصدرا به زبان فارسی است که در آن زبدۀ مباحث صدرالمتألهین در اسفار اربعه و آراء شارحان او آمده است.

نویسنده

جلال الدین آشتیانی شارحِ فلسفۀ متعالیه و عرفان نظری است. او در ۱۳۰۴ ش / ۱۹۲۵ م در آشتیان متولد شد. آشتیانی از شاگردان علامه طباطبایی ، میرزا ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا احمد آشتیانی بود. وی در ۱۳۳۸ ش / ۱۹۵۹ م، به ‌عضویت هیئت علمی دانشکدۀ الٰهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد درآمد و دو سال پس‌از آن نیز به رتبۀ دانشیاری ارتقا یافت.در سوم فروردین ۱۳۸۴ بر اثر بیماری آلزایمر روی در نقاب خاک کشید و در صحن آزادی حرم امام رضا (ع) به خاک سپرده شد.

محتوا

   در فصل اول کتاب، به بررسی اقوال‌ در وجود پرداخته شده است و به این نکته اشاره شده است که جماعتی از اشاعره به اشتراک لفظی در وجود قائلند و جماعتی‌ از محققین اهل حکمت فرموده‌اند: وجود، حقیقت‌ واحد و دارای مراتب متعدده متکثره مقوله به‌ تشکیک است. جماعت دیگری معروف به مشاء به اصالت‌ وجود‌ و اعتباریت‌ ماهیات قائلند.
   فصل دوم، به تعریف وجود اختصاص یافته است. نویسنده در این فصل، ابتدا به‌ نظر‌ ابن‌سینا درباره تعریف وجود اشاره کرده، سپس به توضیح کلام شیخ پرداخته است.
   فصل سوم درباره وجود ذهنی است.
   فصل چهارم، مربوط به بساطت حقیقت وجود است. نویسنده در این فصل به‌ بیان‌ بساطت حقیقت وجود و علت آن از دیدگاه برخی بزرگان مثل ملاصدرا و آقا‌ علی‌ مدرس پرداخته است.
   فصل پنجم‌ درباره شمول‌ وجود است.
   در فصل ششم، از تمایز در موجودات بحث شده است.
   فصل هفتم درباره اصالت‌ وجود‌ است. نویسنده در این فصل به بیان آراء و دلایل فلاسفه در اثبات‌ اصالت وجود پرداخته است.
   در فصل هشتم، به بررسی ملاک تشخص در وجودات پرداخته شده و نویسنده در این فصل،‌ به‌ نظر بزرگان درباره ملاک‌ تشخص‌ در‌ وجودات اشاره کرده است.
   در فصل نهم، به تبیین این موضوع پرداخته شده که وجود، مشترک‌ معنوی‌ و مفهوم عام بدیهی است.
   در فصل دهم، قول فهلویون پیرامون وجود، مورد بررسی قرار گرفته است. طبق این نظر، وجود، حقیقت واحد و دارای مراتب‌ مختلف است.
   در فصل یازدهم، حقیقت وجود حق‌تعالی مورد بحث قرار گرفته است.
   موضوع فصل دوازدهم، مظاهر متجلی از حق است.
   در فصل سیزدهم، به بحث از مراتب‌ وجودی پرداخته شده است.
   فصل چهاردهم به اشکالات اشراقیون اختصاص یافته است.
   در فصل پانزدهم به اصالت وجود و اعتباریت ماهیت‌ از‌ طریق جعل پرداخته شده است.
   فصل‌ شانزدهم اختصاص به اثبات مبدأ‌ وجود‌ به طریقه حکمای الهی یافته است.
   در فصل‌ هفدهم‌ به اثبات این مطلب پرداخته شده است که واجب‌الوجود‌ به‌ حسب شدت وجود، تناهی ندارد.
   نویسنده در فصل هجدهم به دنبال این مطلب است که حق‌تعالی مبدأ و غایت برای جمیع اشیاء‌ است.
   در فصل‌ نوزدهم به اثبات وجود، عین ماهیت حق است و حق‌تعالی وجودی زائد بر ماهیت ندارد، پرداخته شده است.
   فصل‌ بیستم به صفات حق‌تعالی اختصاص یافته است.