مقاصد الشریعه

سؤال

مقاصد الشریعه چیست؟

مقاصد الشریعه

تعریف و جایگاه

مقصود از مقاصد الشریعه، اهداف خداوند از تشریع احکام اعتباری و عملی است. مقاصد شریعت اهداف و غایاتی است که شارع در تشریع خود آنها لحاظ کرده است و اساساً احکام شرعی برای تحقق این غایات جعل شده است. به معنای دیگر مقاصد شریعت عبارت از اهدافی است که در شریعت به منظور جلب مصالح و دفع مفاسد بندگان، از ناحیه شارع دنبال می‌شود.

مقاصد شریعت به اعتبار اهمیت، به ضروریات، حاجیات و تحسینات تقسیم شده‌اند که حفظ دین، جان، عقل، نسل و مال بندگان از مصالح ضروریه تلقی شده است. غزالی در کتاب المستصفی چنین مینویسد: «مقصود ما از مصلحت محافظت بر مقصود شرع می‌باشد و مقصود شرع از خلق پنج مورد میباشد که عبارتند از: دین، نفس، عقل، نسل و مال آنها حفظ شود و هر چیزی که متضمن حفظ این پنج مورد باشد، مصلحت است و هر آنچه که موجب فوت این مصالح میشود، مفسده و دفع آن مصلحت است». از راه مقاصد شریعت مفاهیمی چون حقوق و انواع آزادی‌های فردی و اجتماعی، عدالت، کرامت و بسیاری مفاهیم دیگر در استنباط احکام شرعی اهمیت پیدا می کند.

مقاصد شریعت، یا اهداف شارع در تشریع احکام، موضوعی برآمده از مبحث تعلیل احکام، که گاهی به عنوان موضوعی از موضوعات علم اصول و گاه به عنوان علمی مستقل مطرح می‌شود. فقیه به استناد آیات، احادیث معتبر، عقل و بنای عقلا، مشروعیت و موارد مقاصد شریعت را به دست می‌دهد. نصوص، متون دینی و عقل سلیم، بر هدفمند بودن شریعت اسلام دلالت دارد، بدون هیچ تردیدی معتبرترین منبع برای تبیین مقاصد شریعت، قرآن، احادیث و عقل است؛ بنابراین باید در تفسیر مقاصد شریعت به این سه منبع رجوع کرد. مقاصد شریعت می‌تواند مؤسس حکم یا نافی حکم بشوند. مقاصد در حوزه استنباط در تضییق و توسعه روایات، ارزیابی دلالت روایات و به عنوان مرحج در تعارض روایات می‌تواند نقش مهمی را ایفا کند. مقاصد در حوزه کارایی اجتهاد در قاعده سازی و نظام سازی فقهی و جلوگیری از احتیاط‌های ناروا می‌تواند نقش آفرینی کند.

گفته شده نظریه مقاصدالشریعه، هیچ‌گاه نتوانست در قامت یک نظریه تفسیری رقیب جدی برای رویکرد اصاله الظهوری اصولیون ظاهر شود.

تفسیر مقاصدی

تفسیر مقاصدی، تفسیری است که به بیان مقاصد قرآن که احکام به خاطر آنها تشریع شده و نیز کشف معانی الفاظ به معنای توسعه در دلالت‌ها با مراعات سایر قواعد تفسیر می‌پردازد. افرادی نظیر ترمذی، ابوبکر قفال و شیخ صدوق از کسانی بودند که به موضوع مقاصد شریعت اهتمام ورزیدند و این اندیشه پس از این افراد فراز و فرودهایی را طی کرد. در دوران معاصر نیز ابن عاشور از زمره مفسرانی است که به این مهم در تفسیر قرآنی خویش توجه وافری نمود. ابن عاشور در پی نوعی تجدید حیات علمی، نوزایش دینی و رهاسازی امت از جمود بر مبنای روشهای پذیرفته شدة دینی و عقلی و از طریق اصلاح باورها، اندیشه و عمل در عین احترام به دست آوردهای قابل قبول پیشینیان، دست به نگارش این تفسیر زد.

مقاصد الشریعه در شیعه

مقاصد الشریعه در میان شیعه به دلیل نوع منابع و ساختار اجتهاد و نیز شرایط تاریخی کمتر دیده می‌شود و بیشتر اصطلاح حکمت و علت به کار رفته است. مقاصد شارع و نصوص مبین آن در فقه امامیه نمی‌تواند به عنوان منبع حکم شرعی قرار بگیرد.

آنگونه که کتب فهرست نشان می‌دهد، مسئله مقاصد نزد عالمان شیعی از اواخر قرن سوم رونق می‌گیرد و با عنوان کتاب العلل تحریر می‌شود، از این کتابها جز نامی در فهرستها اثر دیگری در دست نیست. نخستین اثر بر جای مانده کتاب علل الشرایع و الاحکام نوشته شیخ صدوق (درگذشت: ۳۸۱ق) است. بحث از علل احکام را به نوعی بحث از مقاصد دانسته‌اند. گفتنی است کتاب‌هایی درباره علل پاره‌ای از احکام شرعی نیز در همان زمان نوشته شده است. از آن پس، دیگر آثاری در این زمینه‌ها مشهود نیست، جز اشاراتی کوتاه که در مدخل کتب فقهی صورت گرفته است. به عنوان مثال شهید اول (د ۷۸۶ق) در کتاب القواعد و الفوائد به اجمال از این مسئله چنین سخن گفته است. به جز اینها آثار دیگری که به اهداف فقه و مقاصد شریعت به صورت عام و فراگیر پرداخته باشد، مشاهده نمی‌شود، اما به صورت جزئی‌تر با عنوان تنقیح مناط یا ملاک حکم در کتاب‌های اصولی و فقهی اشاراتی موجز به چشم می‌خورد.

مقاصد الشریعه در اهل‌سنت

یکی از روش‌های اجتهادی در علم فقه که امروزه درمیان اهل سنت جایگاه ویژه ای پیدا کرده روش اجتهاد مقاصدی است که این روش نیز مانند سایر روش‌ها دارای مبانی و ویژگیهای خاص به خود است. اصطلاح مقاصد الشریعة در میان اهل سنت رایج است و کتاب‌هایی از گذشته تاکنون در مورد آن نوشته شده است. اهل سنت مقاصد شارع و مصلحت را در قالب قیاس، عقل، عرف، سد ذرایع، استحسان و عمدتاً استصلاح (مصالح مرسله) در سند حکم شرعی به کار می‌گیرند.

موضوع مقاصد الشریعه را غزالی و دیگران بحث کرده‌اند اما کسی که این بحث را پر و بال داده و ابعاد و زوایای مختلف آن را کاویده و توسعه داده است شاطبی در الموافقات است و بعضی از متأخرین آن را تنقیح و تقریر کرده و نشر داده‌اند. بخش سوم این کتاب مقاصد شریعت است و در حدی است که گویا مقاصد شریعه را گویا یک علم غیر از علم اصول تلقی کرده است و خواسته است که بگوید این بالاتر از علم اصول است. مقاصد شریعه یکی از قواعدی است که در استنباط احکام شرعی می‌تواند تأثیر بگذارد و لذا در اصول قرار می‌گیرد اما اهمیت مسئله تا آنجا است که تلقی به علم مستقل شده است. پس از اثر ابو اسحاق شاطبی (الموافقات فی اصول الشریعه)، نظریه مقاصدی توانست بسان رویکردی تفسیری، و گاه همچون نوعی نظریه فلسفه حقوق در تبیین ماهیت، کارکرد و اهداف شریعت جایگاهی برجسته در ادبیات نظری هنجاری مسلمانان بیابد.

امروزه در کنار فقیهان مقاصدگرای اهل‌سنت همچون یوسف القرضاوی و احمد الریسونی، برخی از نواندیشان مانند محمد ارکون، محمد عابد الجابری، عبدالمجید الشرفی و شاگردانش، به سبب آن که علم اصول فقه رایج را ناکارآمد دانسته‌اند، دم از «مقاصد الشریعه» زده و علم مقاصد الشریعه را به عنوان بهترین گزینه برای جایگزینی با اصول فقه مطرح کرده‌اند. در سال‌های اخیر مجموعه ارزشمندی در ده مجلّد با نام «الدلیل الإرشادی إلی مقاصد الشریعه الإسلامیه» توسّط دکتر محمّد کمال‌الدین امام استاد و رئیس بخش شریعت دانشکدهٔ حقوق دانشگاه اسکندریه مصر تألیف شده است. این اثر مجموع کتب، رساله‌ها و پایان‌نامه‌های دانشگاهی و حوزوی و همچنین مقالات تألیف شده در این زمینه را گردآوری کرده است.

کتاب «اهداف دین از دیدگاه شاطبی» اثر احمد ریسونی و ترجمه سید حسن اسلامی و سید محمدعلی ابهری در توضیح اندیشه‌های مقاصد شریعت شاطبی منتشر شده است.