پیش نویس:جدایی دین از سیاست

سؤال

جدایی دین از سیاست به چه معناست؟ مفهوم سکولاریسم و لائیسیته چه تفاوتی با اصل جدایی دین از سیاست دارد؟ پیشینه تاریخی این اصل چگونه بوده‌‌است؟

تعریف اصطلاحی

جدایی دین از سیاست به معنای تفکیک حوزه دین از حوزه حکومت و سیاست است. بر اساس این نظریه، نهادهای دینی نباید در امور حکومتی دخالت کنند و حکومت نیز نباید در امور دینی مداخله نماید. این مفهوم در غرب تحت عنوان سکولاریسم شناخته می‌شود و دارای سطوح مختلفی از جدایی است.

تفاوت با مفاهیم مشابه

سکولاریسم و لائیسیته دو مفهوم مرتبط اما متمایز با جدایی دین از سیاست هستند. سکولاریسم به عرفی‌گرایی در تمام شئون زندگی اجتماعی اشاره دارد، در حالی که لائیسیته شکل شدیدتری از جدایی دین و دولت است که در برخی کشورها مانند فرانسه اجرا می‌شود. لائیسیته علاوه بر جدایی نهادی، بر حذف نمادهای دینی از فضای عمومی نیز تأکید دارد.

پیشینه تاریخی

در تمدن غرب

• دوره باستان: ریشه‌های نخستین اندیشه جدایی دین از سیاست را می‌توان در یونان باستان جستجو کرد. افلاطون در کتاب «جمهوریت» اگرچه به نقش تربیتی دین توجه داشت، اما آن را از حوزه حکمرانی جدا می‌دانست. ارسطو نیز به تفکیک حوزه عمومی از خصوصی اشاره کرده است.
• قرون وسطی: در این دوره، نظریه «دو شمشیر» پاپ ژلازیوس یکم مطرح شد که بر اساس آن، دو حوزه روحانی و دنیوی از هم جدا اما مکمل یکدیگر بودند.
• رنسانس: نیکولو ماکیاولی اولین کسی بود که صراحتاً سیاست را از اخلاق و دین جدا دانست و در قرن هفدهم، توماس هابز با تأکید بر حاکمیت مطلق دولت، نقش دین در سیاست را به حداقل رساند.
• انقلاب فرانسه: قانون ۱۹۰۵ فرانسه نقطه عطفی در تاریخ جدایی دین و دولت بود. این قانون که تحت تأثیر اندیشه‌های ولتر و روسو شکل گرفت، به‌طور رسمی کلیسای کاتولیک را از دولت فرانسه جدا کرد.

در جهان اسلام

• دوره پیامبر(ص) و خلفای راشدین: واقدی در کتاب خود می‌گوید: «تجربه حکومت پیامبر اسلام در مدینه الگویی از پیوند دین و سیاست ارائه داد. «میثاق مدینه» به عنوان اولین قانون اساسی مدون، نشانگر تلفیق دین و حکومت است که خلیفه دوم، عمر بن خطاب، با ایجاد دیوان‌های حکومتی، ساختار سیاسی اسلامی را توسعه داد.»
• دوره امویان و عباسیان: معاویه با تبدیل خلافت به سلطنت، اولین گام را در جهت عرفی‌سازی حکومت برداشت و خلفای عباسی مانند مأمون با تأسیس «بیت الحکمه» به تلفیق دین با حکومت اسلامی پرداختند.
• دوره معاصر: در قرن نوزدهم، سید جمال الدین اسدآبادی به بازتعریف رابطه دین و سیاست پرداخت و در قرن بیستم، علی عبدالرازق در «الإسلام و اصول الحکم» نظریه جدایی دین از سیاست را در جهان اسلام مطرح کرد.

دیدگاه‌های موافق و مخالف

دیدگاه موافق

موافقان جدایی دین از سیاست استدلال می‌کنند که این امر از چند جهت ضروری است:

• جلوگیری از تحریف دین توسط قدرت سیاسی
• حفظ استقلال نهاد دین
• امکان حکمرانی کارآمد در جوامع چندمذهبی
• پیشگیری از تقدس‌زدایی از دین

دیدگاه مخالفان

مخالفان این نظریه، به ویژه در جمهوری اسلامی ایران، معتقدند:

• اسلام به عنوان دینی جامع، برنامه‌هایی برای اداره جامعه دارد
• سیره پیامبر(ص) و ائمه(ع) نشانگر پیوند ذاتی دین و سیاست است
• جدایی دین از سیاست توطئه استعمار برای حذف اسلام از صحنه اجتماع است

در جمهوری اسلامی ایران

نظام جمهوری اسلامی ایران بر اساس نظریه ولایت فقیه شکل گرفته که نافی جدایی دین از سیاست است. اصل چهارم قانون اساسی تصریح می‌کند که کلیه قوانین و مقررات باید بر اساس موازین اسلامی باشد. شهید مطهری در بسیاری از کتب خود، استدلال می‌کند که حکومت دینی نه تنها ممکن است، بلکه برای اجرای احکام اسلامی ضروری است.

پس از انقلاب اسلامی، نظریه ولایت فقیه به عنوان الگوی حکومت دینی تثبیت شد. اندیشمندان عالمان دینی بر این عقیده اند که فقیه عادل به عنوان نایب امام زمان(عج) حق حکومت دارد و فقه شیعه به اندازه‌ای غنی است که می‌تواند پاسخگوی تمام نیازهای حکومتی باشد.